Για τη χρονιά που πέρασε, τα προβλήματα που αντιμετώπισε, τους στόχους που πέτυχε και για τα νέα σχέδια του, ομιλεί σήμερα σε συνέντευξή του προς την «δ» ο περιφερειάρχης Ν. Αιγαίου Γ. Χατζημάρκος.
• Κύριε Περιφερειάρχη, άλλος ένας χρόνος, ο έβδομος που κρατάτε τα ηνία της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, πέρασε στην ιστορία. Πώς αποτιμάτε αυτή τη χρονιά, δεδομένου ότι ήταν η δεύτερη στις δύσκολες συνθήκες της πανδημίας;
Κύριε Αθανασίου, καθώς το 2021 μας άφησε σε ένα κλίμα έντονης ανησυχίας λόγω των συνεχών μεταλλάξεων του ιού που έχει ανατρέψει τις ζωές μας, δεν μπορώ παρά να αποτιμήσω θετικά την παρακαταθήκη αυτής της πραγματικά δύσκολης χρονιάς. Θετικά γιατί ενίσχυσε την εμπειρία μας στη διαχείριση σοβαρών κρίσεων, θετικά γιατί σταθήκαμε όρθιοι και δυνατοί, επιτυγχάνοντας έναν ακόμη άθλο μετά από εκείνον του 2020. Θετικά γιατί, η πανδημία δεν λειτούργησε ούτε στιγμή αποτρεπτικά στο να συνεχίσουμε και να εντατικοποιήσουμε τη δουλειά μας στην Περιφέρεια. Μέσα στη χρονιά που πέρασε, καταφέραμε σημαντικές νίκες και μετρήσιμα, χειροπιαστά αποτελέσματα – αποτελέσματα ορόσημα – στον συνεχή πόλεμο με το παρελθόν που πλήγωσε τα νησιά μας, στις συνεχείς μάχες για να κλείσουμε τις παλιές αλλά ανοιχτές μέχρι σήμερα πληγές. Παρά λοιπόν τις δυσκολίες που έχουμε μπροστά μας, αφού η πανδημία είναι ακόμη εδώ, καλωσορίζω τη νέα χρονιά με θετική σκέψη και με την αισιοδοξία που απορρέει από την επίγνωση των δυνάμεων και των δυνατοτήτων μας και κυρίως από την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις και τις δυνατότητες των νησιωτών μας!
• Μιλήσατε για ορόσημα μέσα στο 2021. Ποια είναι αυτά;
Ορόσημα γενικά αλλά και συγκεκριμένα. Θα ξεκινήσω από αυτό που για μένα είναι ίσως σημαντικότερο στην εποχή που ζούμε. Είναι τα μηνύματα που έστειλαν τα νησιά μας, στην προσπάθεια επανεκκίνησης των όσων «πάγωσε» η πανδημία. Τα νησιά μας, που με την εξωστρέφεια που τα χαρακτηρίζει, ηγήθηκαν της προσπάθειας ανάκαμψης και επιστροφής της οικονομίας στην κανονικότητα της προ covid-19 εποχής. Ηγήθηκαν γιατί εξέπεμψαν τα σωστά μηνύματα στο εσωτερικό αλλά κυρίως στο εξωτερικό, σε μια εποχή που εκτός των άλλων, έχουμε να παλέψουμε και τον επικίνδυνο αρνητισμό. Από εκεί και πέρα, ορόσημα είναι η ολοκλήρωση σε χρόνο ρεκόρ της Γέφυρας του Μάκαρη στο Χαράκι, που αποτελεί μνημείο, όχι τεχνικού έργου, αλλά ευθύνης. Είναι η Γέφυρα Κρεμαστής που ξεκίνησε η κατασκευή της, είναι το Εθνικό Θέατρο που μετά από δεκαετίες είναι έτοιμο να ξεκινήσει το μεγάλο έργο της ανακατασκευής και του εκσυγχρονισμού του εμβληματικού, μοναδικού αυτού κτιρίου, σε συνεργασία της Περιφέρειάς μας με το Υπουργείο Πολιτισμού και τον Δήμο Ρόδου, με τις δεσμεύσεις του ιδίου του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη και της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη να το συνοδεύουν. Ορόσημο είναι η δέσμευση του υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης για την παραχώρηση στην Αυτοδιοίκηση των ακινήτων της Βάρης και του Καλαμώνα. Ορόσημα είναι όλα αυτά, γιατί, όλα ανεξαιρέτως, ήταν για πολλές δεκαετίες αντικείμενο θεωρητικών, ατελέσφορων συζητήσεων και ευχολογίων, κούφιων πολιτικών εξαγγελιών χωρίς αποτέλεσμα. Είναι ορόσημα όλα αυτά, γιατί κλείνουν στην πιο δύσκολη δημοσιονομικά περίοδο. Είναι ένας επιπλέον λόγος να είμαι ικανοποιημένος και αισιόδοξος. Γιατί η πολιτική αποκτά αξία όταν έχει περιεχόμενο το οποίο είναι πραγματικό και δεν θυμίζει στο ελάχιστο την πολιτική των δεκαετιών που μας έσυρε στο τέλμα.
• Εχετε πει πολλές φορές ότι τα νησιά του Νοτίου Αιγαίου πέτυχαν έναν άθλο τη διετία της πανδημίας, σε αντίθεση με τους άλλους ανταγωνιστικούς προορισμούς σε όλη την Ευρώπη. Πως τα καταφέρατε;
Με πολλή δουλειά και συστηματική παρακολούθηση, σε συνεργασία με τους καλύτερους της αγοράς, των αλλαγών που η υγειονομική κρίση επέφερε στις καταναλωτικές τάσεις στον τουρισμό παγκοσμίως. Ήταν εξ αρχής βέβαιο ότι τα περιοριστικά μέτρα που τέθηκαν σε εφαρμογή τα τελευταία δύο χρόνια από τις χώρες, όπως και η ίδια η διάρκεια της υγειονομικής κρίσης, θα οδηγούσαν σε σημαντικές αλλαγές την καταναλωτική συμπεριφορά των ταξιδιωτών. Η νέα πραγματικότητα που διαμορφώθηκε από την αρχή της πανδημίας και η αναπόφευκτη αναγκαιότητα προσαρμογής της τουριστικής πολιτικής, μας οδήγησαν στην επιλογή μιας στοχευμένης ψηφιακής καμπάνιας προσαρμοσμένης στα νέα δεδομένα. Η επιλογή μας απέδωσε στον μέγιστο βαθμό. Τα αποτελέσματα που έφεραν τα νησιά μας και το 2020 – όταν μεγάλοι ευρωπαϊκοί προορισμοί δεν άνοιξαν καν – και το 2021 είναι όχι μόνο εξαιρετικά αλλά και ιστορικών διαστάσεων! Με την παγκόσμια οικονομία στην κατάσταση που σήμερα βρίσκεται, τα αποτελέσματα του Νοτίου Αιγαίου έχουν την ιστορική διάσταση που δεν επιτρέπει την σύγκριση ούτε καν με τα αντίστοιχα της χρονιάς-ρεκόρ, του 2019 και αυτό γιατί οι καταστάσεις μεταξύ 2019 και 2021 δεν έχουν τίποτα κοινό. Την ώρα που οι μύθοι των μεγάλων διεθνών προορισμών κατέρρεαν, τα νησιά των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου, στάθηκαν όρθια με πολύ υψηλές επιδόσεις, που φέτος ξεπέρασαν άνετα τα 3,5 εκατ. αφίξεων. Πολλά νησιά μας ξεπέρασαν ακόμη και αυτή τη χρονιά ορόσημο του 2019, την καλύτερη όλων των εποχών! Ήταν ένας άθλος που τον οφείλουμε στους νησιώτες μας που έγιναν υπόδειγμα διαχείρισης κρίσεων, ενισχύοντας τον δείκτη ωριμότητας, εμπιστοσύνης και αξιοπιστίας του Νοτίου Αιγαίου στη διεθνή τουριστική αγορά, κάτι που είναι βέβαιο ότι θα το βρούμε θετικά μπροστά μας τα επόμενα χρόνια.
• Υπήρξαν στιγμές στη διάρκεια της χρονιάς που, με όλα τα μέτωπα ανοιχτά, να σκεφτήκατε ότι μπορεί και να μην τα καταφέρετε. Ότι θα έπρεπε να ανακόψετε την ταχύτητα των ρυθμών σας. Θα ήταν λογικό σε μια περίοδο που όλα είναι σαν κινούμενη άμμος.
Κατηγορηματικά όχι! Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια βιώσαμε ως χώρα και ως περιοχή αλλεπάλληλες κρίσεις. Όλες τις διαχειριστήκαμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, όπως εκ του αποτελέσματος αποδείχθηκε.
Έχετε δίκιο. Θα μπορούσαμε να έχουμε άπειρα άλλοθι αδράνειας. Άλλοι ίσως. Όχι εμείς . Εμείς επιλέξαμε να αναμετρηθούμε πολλές φορές με αυτό που κάποιοι θα χαρακτήριζαν «αδύνατον». Στις κρίσεις είδαμε μόνο ευκαιρίες για να απαλλαγούμε από τα κακώς κείμενα δεκαετιών. Άλλωστε και ιστορικά αν το δούμε, ανέκαθεν οι περίοδοι κρίσεων λειτουργούσαν ως καταλύτες για την πρόοδο. Έτσι, δεν αφήσαμε κανένα τομέα πίσω. Όλα μπήκαν στο τραπέζι. Αυτή την ώρα, εν μέσω πανδημίας, σε ολόκληρο το Νότιο Αιγαίο είναι ενεργά 120 εργοτάξια. Αυτός και μόνο ο αριθμός τα λέει όλα. Όπως και το γεγονός ότι κάθε χρόνο το Νότιο Αιγαίο αναδεικνύεται πρωταθλητής μεταξύ όλων των Περιφερειών της χώρας στην απορρόφηση των ευρωπαϊκών πόρων, είναι ένα ακόμη στοιχείο της εντατικής δουλειάς που γίνεται.
• Είναι γνωστό ότι η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου δεν δουλεύει μόνο για τον εαυτό της, δεν περιορίζεται στο δικό της τεχνικό πρόγραμμα, που είναι ούτως ή άλλως τεράστιο. Πώς τα καταφέρνετε;
Είναι αλήθεια ότι στον τόπο μας, η Περιφέρεια σηκώνει δυσανάλογα μεγάλο φορτίο στο Τεχνικό Πρόγραμμα των νησιών μας και αυτό γιατί, εκτός από τα έργα αρμοδιότητας μας, βάζει πλάτη σε όλους τους Δήμους μας, στα Λιμενικά Ταμεία, στις ΔΕΥΑ, στην Εκκλησία, σε όλα τα Υπουργεία. Μέσω εκατοντάδων Προγραμματικών Συμβάσεων Συνεργασίας, υλοποιούμε εκατοντάδες έργα άλλων φορέων. Σε καμία άλλη Περιφέρεια της χώρας δεν συμβαίνει αυτό. Κάθε μέρα, αγωνιζόμαστε να δώσουμε μια νέα λύση, να σχεδιάσουμε ή να ολοκληρώσουμε μια νέα παρέμβαση σε κάποιο ή κάποια από τα νησιά μας. Κάθε μέρα, ένας πιεστικός αγώνας με τον χρόνο, τις καταστάσεις, τις ανάγκες. Για αυτό τον λόγο, δεν αφήνουμε μέρα, ώρα, ανεκμετάλλευτη. Η μικρότερη σε αριθμό εργαζομένων υπηρεσία, σηκώνει στις πλάτες της όλο και μεγαλύτερο φορτίο. Φυσικά, έχουμε ξεπεράσει κάθε όριο και πλέον χωρίς την άμεση στελέχωση θα βρεθούμε σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Όμως, αυτό δεν μας αποθαρρύνει. Αντιθέτως, κάθε μέρα αυξάνουμε την προσπάθεια και δουλεύουμε όλοι με αφοσίωση και πάθος γιατί αγαπάμε αυτό που κάνουμε και ας γινόμαστε συχνά στόχος των πάσης φύσεως κινήτρων, αρνητών της πραγματικότητας. Ο δικός μας αγώνας έχει οδηγό την ευθύνη, την παραγωγή έργου, την προσφορά.
• Θα μπορούσατε να απαριθμήσετε έργα που θεωρείτε κομβικής σημασίας για τα νησιά;
Θα ήταν δύσκολο να απαριθμήσω συγκεκριμένα έργα. Όχι μόνο διότι μιλάμε για 50 κατοικημένα νησιά στην Περιφέρειά μας, αλλά και γιατί η σημασία κάθε έργου δεν είναι συνάρτηση του μεγέθους ή του προϋπολογισμού του. Σκεφτόμαστε και ιεραρχούμε με βάση την ανάγκη που το εκάστοτε έργο καλύπτει σε κάθε νησί. Έτσι, στο οδικό δίκτυο, δημοπρατήσαμε και υλοποιούμε τις ιστορικά μεγαλύτερες παρεμβάσεις που αφορούν όλα τα νησιά μας, ταυτόχρονα. Το ίδιο και στην αντιπλημμυρική προστασία. Στην υγεία, ο ιατρικός υλικοτεχνικός εξοπλισμός των δομών υγείας, με έμφαση στα νοσοκομεία μας, είναι ο καλύτερος που έχει διατεθεί στην ιστορία τους και για πρώτη φορά ενισχύουμε και με 204 γιατρούς και νοσηλευτές τις δομές υγείας. Μέχρι σήμερα έχουμε διαθέσει άνω των 20 εκατ. ευρώ, μόνο για την υγεία, με τις δομές υγείας στα νησιά μας να βρίσκονται σαφώς σε πολύ καλύτερο επίπεδο. Στην Παιδεία, δεκάδες σχολικές μονάδες έχουν συντηρηθεί σε όλα τα νησιά μας μέσα από το Ειδικό Πρόγραμμα Συντήρησης Σχολικών Μονάδων που η Περιφέρειά μας, πρώτη στην Ελλάδα σχεδίασε και υλοποιεί. Το ίδιο ακριβώς και στον αθλητισμό, όπου επίσης μέσω του Ειδικού Προγράμματος Συντήρησης Αθλητικών Εγκαταστάσεων που η Περιφέρεια μας πρώτη στην Ελλάδα σχεδίασε και υλοποιεί, δεκάδες γήπεδα έχουν ήδη παραδοθεί σύγχρονα και ασφαλή στη νεολαία μας και δεκάδες ακόμα βρίσκονται σε στάδιο κατασκευής. Σε πολλά νησιά μας κατασκευάζουμε Βιολογικούς και δίκτυα ύδρευσης που τα περίμεναν δεκαετίες. Θα μπορούσα να αναφέρω πολλά ακόμη. Δεν υποτιμώ τις δυσκολίες, όμως πιστεύω ότι ο άνθρωπος μπορεί να εξελιχθεί μόνο κυνηγώντας αυτό που τον ξεπερνά.
• Σε όλα όσα αναφέρατε, θα προσέθετα και τις εξελίξεις που αφορούν στον ΦΠΑ. Δεδομένης της σημασίας του θέματος, είναι άλλο ένα ορόσημο.
Πολύ σωστά! Για τα νησιά μας, η επιστροφή των μειωμένων συντελεστών ΦΠΑ συνιστά την αποκατάσταση μιας ιστορικής αδικίας. Είναι η ένεση που τώρα χρειάζονται για να φέρουν ακόμα μεγαλύτερα αποτελέσματα προς όφελος και της εθνικής οικονομίας. Το μερίδιο των νησιών μας στην επιτυχία του τουρισμού πρέπει να επανεπενδυθεί στην τόνωση της ανταγωνιστικότητάς τους. Η πρόσφατη Πολιτική Συμφωνία των κρατών-μελών στο Συμβούλιο Υπουργών Οικονομικών Ecofin, ανοίγει τον δρόμο μια οικονομικής πολιτικής που διεξάγεται με όρους αναγνώρισης συνθηκών και λήψης αποφάσεων με ιστορικά, κοινωνικά και οικονομικά αντανακλαστικά. Η μάχη του Υπουργείου Οικονομικών στο Ecofin είναι το μήνυμα που περιμέναμε από μια πολιτεία που ενδιαφέρεται, αγωνίζεται και αναγνωρίζει. Τα νησιά περιμένουν την δικαίωση από τους ανιστόρητους οικονομικούς διαχειριστές του 2015.
• Στην χρονιά που αφήσαμε πίσω μας, υπάρχει κάτι που δεν άλλαξε; Που παρέμεινε ανεπηρέαστο από τις καταστάσεις που βιώσαμε;
Βεβαίως υπάρχει! Είναι η διαχρονική ροπή μιας μερίδας του τοπικού πολιτικού συστήματος προς τη μιζέρια, ενός πολιτικού προσωπικού που δεν έχει να παρουσιάσει τίποτα, ούτε στο βιογραφικό του, αλλά ούτε και σαν πρόταση για το μέλλον. Είναι εκείνοι που ποντάρουν στην αποτυχία, στην καταστροφή, στην ισοπέδωση, στη δυστυχία. Το χειρότερο γι’ αυτούς είναι ότι αδυνατούν να διακρίνουν τη σοβαρότητα των περιστάσεων, πριν αφήσουν ανεξέλεγκτη την τοξικότητά τους. Είμαστε σε πόλεμο με τον αρνητισμό, είμαστε σε πόλεμο με τη μιζέρια, είμαστε σε πόλεμο με την πολιτική σχολή της υπονόμευσης, της γκρίνιας, του ψεύδους, της κακομοιριάς. Σε αυτή την πολιτική σχολή, από την πρώτη μέρα που αναλάβαμε καθήκοντα, κηρύξαμε τον πόλεμο. Δεν είμαστε ίδιοι. Είμαστε εκπρόσωποι μιας πολιτικής σχολής νικητών. Όχι με την έννοια της έπαρσης και της αλαζονείας, αλλά με την έννοια της σκληρής δουλειάς και της αφοσίωσης, με τον ζήλο αυτών που μπροστά σε κάθε δυσκολία βρίσκουν την ευκαιρία να δουλέψουν παραπάνω για να ξεπεράσουν και αυτή τη δυσκολία που έχουν μπροστά τους, για να πάμε παρακάτω καλύτερα και πιο αισιόδοξα.
• Αναφέρεστε συχνά στην πολιτική σχολή της μιζέριας, όπως την χαρακτηρίσατε. Σας ενοχλεί, σας δυσκολεύει στο έργο σας;
Κύριε Αθανασίου, δεν με ενοχλεί με την έννοια της αντιπολίτευσης που καταλαβαίνω ότι εννοείτε. Με ενοχλεί σαν ενεργό πολίτη στα κοινά. Με ενοχλεί γιατί αυτό δεν είναι πολιτική, δεν είναι καν αντιπολίτευση. Είναι προσβολή και απαξίωση της πολιτικής. Θίγει κατάφωρα το ήθος και την αισθητική που ενέχει η πολιτική. Ας μην συγχέουμε τις έννοιες και τις λειτουργίες. Με ενοχλεί και με προσβάλλει γιατί αυτές οι πρακτικές είναι που κάνουν την πολιτική μια κακόφημη γειτονιά, όπως έχω ξαναπεί, τόσο αποκρουστική για μεγάλη μερίδα των πολιτών. Δεν αξίζει σε αυτόν τον τόπο να ταυτίζεται με τόση τοξικότητα, που δύσκολα συναντάς σε άλλη περιοχή της χώρας. Είναι προσβολή και για τον τόπο τον ίδιο. Όχι, δεν παρεμποδίζουν το έργο μας. Αντιθέτως, με τον τρόπο τους, έστω και άθελά τους, κάνουν περισσότερο διακριτή τη διαφορά με την πολιτική της σκληρής δουλειάς και του μετρήσιμου αποτελέσματος που εμείς υπηρετούμε.
• Ποιο θεωρείτε το μεγαλύτερο στοίχημα για τη μετάβαση στη μετά covid – 19 εποχή;
Είναι αλήθεια ότι η πανδημία COVID-19 δίδαξε πολλά. Ιδίως εκείνους που την κοίταξαν κατάματα και δεν κρύφτηκαν πίσω από την άρνηση ή την ψευδαίσθηση της επαναφοράς στην κανονικότητα όπως την ξέραμε. Η πανδημία έφερε στο φως όλες τις αδυναμίες των συστημάτων υγείας παγκοσμίως. Η άνευ προηγουμένου πίεση στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης μας οδηγεί στην αδήριτη ανάγκη να αυξηθεί η αποδοτικότητα του υγειονομικού μας συστήματος. Προς αυτή την κατεύθυνση, ως Περιφέρεια κάναμε ό,τι καλύτερο μπορούσαμε, βάσει των δυνατοτήτων μας, για την ενίσχυση των δομών του εθνικού συστήματος υγείας στα νησιά μας.
Θεωρώ αναγκαίο να περάσουμε σε πολιτικές που ενισχύουν την ανάπτυξη και γι’ αυτό αξιολογώ ως πολύ σημαντικό το γεγονός ότι αναγνωρίστηκε η αξία της καινοτομίας και η ανάγκη να υιοθετήσουμε πολιτικές που την ενισχύουν. Για το «πρασίνισμα» της οικονομικής δραστηριότητας, για την ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας, με έμφαση στην ολοκληρωμένη διαχείριση απορριμμάτων, την ηλεκτροκίνηση, τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και τα «πράσινα νησιά», η πρόκληση είναι τεράστια! Κι εδώ τα νησιά μας έχουν πολλά να πουν! Εμείς στο Νότιο Αιγαίο και στο ενεργειακό κομμάτι έχουμε στείλει το τελευταίο διάστημα υπέροχα μηνύματα σε όλο τον πλανήτη, όπως είναι το παράδειγμα της Αστυπάλαιας της Τήλου της Χάλκης. Είναι το δικό μας μήνυμα, στην καινοτομία, στην καινούργια αντίληψη και στην αντίσταση σε αυτό τον αρνητισμό που προσπαθεί ένα μικρό κομμάτι της κοινωνίας να μας επιβάλει. Τα νησιά μας ήταν, είναι και θα παραμείνουν στην πρώτη γραμμή και στα ενεργειακά ζητήματα. Το περιβάλλον σήμερα μας δίνει μια διέξοδο για θέσεις εργασίας. Τα νησιά μας στέλνουν ένα μήνυμα στην κοινωνία ότι το παράδειγμά τους οφείλουμε να το αντιγράψουμε όλοι. Ότι το αύριο έρχεται μέσα από τις πράξεις, από μια περιοχή η οποία με κάθε τρόπο έχει δηλώσει ότι δεν μένει απαθής και αδρανής στο αύριο που έρχεται, αλλά δουλεύει για να το συνδιαμορφώσει.
• Ποιο είναι το δικό σας μήνυμα, η δική σας ευχή για τη νέα χρονιά που ανατέλλει;
Με προβληματίζει η ένταση του αρνητισμού, που αρνείται αποδεδειγμένα στοιχεία και δημιουργεί νέες βολικές αφηγήσεις χωρίς τεκμηρίωση. Και δεν αναφέρομαι μόνο στον προφανή όσο και επικίνδυνο αρνητισμό που έχει να κάνει με τη δημόσια υγεία, αλλά σε ένα συνολικότερο κίνημα συμπατριωτών μας, οι οποίοι, στην προσπάθειά τους να αμφισβητήσουν τα πάντα, προσπαθούν να διαμορφώσουν ένα περιβάλλον σταθερής άρνησης, βοηθούσης της τεχνολογίας. Η έμφυτη ανθρώπινη τάση αμφισβήτησης των πάντων, ασφαλώς και είναι χρήσιμη σε καιρό ειρήνης, ωστόσο σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, μπορεί να αποβεί ολέθρια. Η κρίση του Covid-19 προκάλεσε ένα τεράστιο σοκ σε ολόκληρο τον πλανήτη. Όμως η κινητοποίηση για το εμβόλιο, με ταχύτητα που προηγούμενό της δεν υπάρχει στην ιστορία της Ιατρικής, απέδειξε την αξία και την αποτελεσματικότητα της συλλογικής δράσης σε επίπεδο επιστήμης. Σε επίπεδο κοινωνιών, η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών επέδειξε υπευθυνότητα, ενσυναίσθηση κι αλληλεγγύη. Αποδείχθηκε πως μόνο όταν ξαναγινόμαστε κοινότητα μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τόσο μεγάλους κινδύνους και προκλήσεις ως ανθρωπότητα. Σε μια περίοδο όπου διακυβεύονται οι ζωές των ανθρώπων, ευχή μου είναι αυτή: να γίνουμε και να παραμείνουμε κοινότητα, να χτίσουμε κοινωνίες πιο ανθρώπινες. Πιο υγιείς. Νομοτελειακά, αυτή η μεγάλη περιπέτεια θα τελειώσει. Έχει σημασία να τελειώσει, με κοινή την πεποίθηση ότι η δύναμη της ανθρωπότητας και της επιστήμης για επιβίωση, είναι πιο ισχυρή και από την πιο επίμονη και απρόβλεπτη πανδημία.
