• «Το παιδί περνάει έντονο στρες και σε αυτές τις ηλικίες ακόμα εξελίσσεται, οπότε είναι πάρα πολύ σημαντικό να νιώσει ότι οι γονείς του είναι δίπλα του»
• «Ο Σεπτέμβριος είναι ένας μήνας που σχετίζεται με πάρα πολλές αλλαγές, οι οποίες όμως είναι διαφορετικές για κάθε ηλικία και για κάθε σχολική βαθμίδα»
Για το έντονο στρες που πυροδοτεί η έναρξη της σχολικής περιόδου στους μαθητές μιλά σήμερα στη «δημοκρατική» η γνωστή ψυχολόγος M.Sc. Phdc Ελένη Σολταρίδου.
Στη συνέντευξή της δίνει πολύτιμες συμβουλές για το πώς οι γονείς μπορούν να διαχειριστούν αυτή τη στρεσογόνο περίοδο τόσο για τα παιδιά τους όσο και για τους ίδιους και πού θα πρέπει να εστιάσουν στο διάστημα που ακολουθεί, μέχρι να χτυπήσει το πρώτο κουδούνι!
• Κυρία Σολταρίδου, σε λίγες ημέρες ανοίγουν τα σχολεία. Θα ήθελα ξεκινώντας τη συνέντευξή μας, να σας ρωτήσω τι αλλάζει με την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς η οποία θα λέγαμε ότι αποτελεί ορόσημο για τους μαθητές.
Ως ορόσημο θα χαρακτήριζα γενικά τον Σεπτέμβριο, μήνα κατά τον οποίον τελούν σε αναμονή τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά. Είναι ένας μήνας μετάβασης που μας αγχώνει όλους. Είναι ένας μήνας αντιφάσεων ο Σεπτέμβριος.
• Πάντως, ακούμε όλο και πιο πολύ ότι τα παιδιά σήμερα είναι παραχαϊδεμένα, ότι τα προσέχουμε υπερβολικά, ότι με το παραμικρό πέφτει στο τραπέζι η λύση του ψυχολόγου, γίνεται μια σύγκριση του χθες με το σήμερα, από πολλούς γονείς. Είμαστε υπερβολικοί;
Δεν θα έλεγα ότι είμαστε υπερβολικοί, θα έλεγα ότι είμαστε σε επαγρύπνηση. Κι αυτό είναι καλό διότι με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί πιο αποτελεσματικά η προληπτική ιατρική, η προληπτική ψυχολογία, η προληπτική ενδυνάμωση… Εχοντας αυτά τα δεδομένα, μπορεί κάποιος γονέας ακόμα και από την ηλικία των 2,5 ετών ενός παιδιού, να αντιληφθεί συμπτωματολογία για παράδειγμα αυτισμού. Παλαιότερα μπορεί να αγνοούσαμε αυτά τα συμπτώματα. Τώρα, επειδή ακριβώς οι γονείς είναι σε μεγαλύτερη επαγρύπνηση, το αντιλαμβάνονται και κινητοποιούνται πολύ πιο γρήγορα. Ωστόσο, έχετε δίκιο στον τρόπο που θέτετε το ερώτημα διότι κάθε γονέας είναι διαφορετικός. Υπάρχουν γονείς που μπορεί να λειτουργούν με παλαιότερες αντιλήψεις και υπάρχουν και εκείνοι οι γονείς που λειτουργούν με μεγαλύτερο στρες ή με αυξημένη επαγρύπνηση. Η σύγκριση με το παρελθόν είναι προφανέστατα λάθος. Από την άλλη, δεν μπορούμε να μην σκεφτόμαστε ότι κάθε εποχή έχει και τις υπερβολές της. Σε κάθε εποχή θα πρέπει να βρούμε το μοντέλο το οποίο μας ταιριάζει. Ποιος ο λόγος να μην βοηθήσουμε ένα παιδί στο οποίο παρατηρούμε μια συμπτωματολογία στρες, για ποιο λόγο να μην το βοηθήσουμε να ανακουφιστεί; Πλέον είμαστε πιο ανοιχτοί ούτως ή άλλως σε καινούργιους όρους, είμαστε πιο ανοιχτοί σε καινούργια πράγματα άρα πρέπει κι εμείς να προσαρμοστούμε στις νέες ανάγκες της περιόδου.
• Ποιοι είναι οι παράγοντες που θα πρέπει να κινητοποιήσουν τους γονείς;
Υπάρχουν και τα σωματικά συμπτώματα υπάρχουν και οι ψυχολογικές μεταπτώσεις του παιδιού, οι διαταραχές διάθεσης και οι αλλαγές στην καθημερινότητα. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να έχει ένας γονέας στο μυαλό του, είναι η αυξημένη παρατήρηση.
• Ποια είναι η πιο σημαντική συμβουλή για τους γονείς λίγο πριν από την έναρξη της νέας σχολικής περιόδου;
Αρχικά να δώσουν προσοχή στη συμπεριφορά του παιδιού τους και στα συμπτώματα που μπορεί να εμφανίσει, τα οποία ενδεχομένως να υποκρύπτουν συμπτωματολογία άγχους. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να προσέξουν αν το παιδί παρουσιάσει πόνο στην κοιλιά, πόνο στο έντερο, ή να πηγαίνει ξαφνικά πιο συχνά στην τουαλέτα, να αρχίσει να γίνεται πιο ευερέθιστο, να παρουσιάζει μια διέγερση και μια ένταση στη φωνή του. Να γίνει ίσως και λίγο πιο επιθετικό.
• Αυτά αφορούν στα παιδιά που ξεκινάνε το δημοτικό σχολείο;
Ναι, αναφέρομαι στα παιδιά. Η συμπτωματολογία του στρες ωστόσο δεν έχει ηλικία, απλώς ίσως να εμφανίζονται με μεγαλύτερη χρονιότητα ή πιο συχνά στον ενήλικα, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν εμφανίζονται και στα παιδιά. Επίσης είναι πάρα πολύ σημαντικό να παρατηρήσουμε για τυχόν διαταραχές όρεξης και ύπνου στα παιδιά όπως επίσης και εναλλαγές στη διάθεση. Οταν μιλάμε για διαταραχές ύπνου, εννοούμε ότι ένα παιδί μπορεί να έχει άρνηση να σηκωθεί ή να μην κοιμάται εύκολα το βράδυ. Επίσης πάρα πολύ συχνά τα παιδιά που βιώνουν υψηλά επίπεδα άγχους, βλέπουν εφιάλτες. Ξυπνάνε το βράδυ, αναζητούν την αγκαλιά των γονέων τους… δεν είναι ήρεμα. Τακτικά βλέπουμε και διαταραχές όρεξης, δηλαδή ένα παιδί μπορεί να κάνει υπερφαγικά επεισόδια ή να μειωθεί ξαφνικά η όρεξή του και να μην τρώει… Αυτό επίσης που βλέπουμε είναι διάφορες αποφυγές και ένα αίσθημα κοινωνικής απόσυρσης του παιδιού. Να μειώνεται δηλαδή η διάθεσή του, να μη θέλει να συμμετέχει σε ομαδικές δραστηριότητες, να κλειστεί στον εαυτό του, να μειωθεί η επικοινωνία του με τους γονείς του, παρατηρούμε ουσιαστικά την αλλαγή σε σχέση με το παιδί και το κοινωνικό σύνολο.
• Μπορεί ένας γονέας να προετοιμάσει το παιδί για το σχολείο;
Ναι. Και μπορεί να το προετοιμάσει και είναι πάρα πολύ σημαντικό να το κάνει αυτό. Η προετοιμασία όμως σχετίζεται με τις ηλικίες των παιδιών. Ο Σεπτέμβριος είναι ένας μεταβατικός μήνας ο οποίος σχετίζεται με διάφορες ηλικίες, δηλαδή τη μετάβαση του παιδιού που από το νηπιαγωγείο θα πάει στο δημοτικό σχολείο, του παιδιού που θα πάει από το δημοτικό στο γυμνάσιο και από το γυμνάσιο στο λύκειο.
Επίσης σημαντική είναι η μετάβαση ενός παιδιού που θα πάει από τη δευτέρα λυκείου στην τρίτη λυκείου, όπου το παιδί καλείται να φοιτήσει στην τάξη που θεωρεί ότι θα κρίνει το μέλλον του έχοντας μπροστά του τις πανελλαδικές εξετάσεις. Αντικειμενικά λοιπόν, ο Σεπτέμβριος είναι ένας μήνας που σχετίζεται με πάρα πολλές αλλαγές οι οποίες όμως είναι διαφορετικές για κάθε ηλικία. Η προσπάθεια που πρέπει να κάνει ο γονέας για το παιδί που από το νηπιαγωγείο θα πάει στο δημοτικό σχολείο είναι πολύ διαφορετική με τη διαχείριση που θα πρέπει να κάνει με ένα παιδί που από το γυμνάσιο θα πάει στο λύκειο. Σε αυτή την περίπτωση, μιλάμε για την εφηβεία, οπότε έχουμε και ορμονικές διαταραχές και αλλαγές στο σώμα του παιδιού. Εχουμε επίσης την παρέα, τους φίλους, οπότε δεν έχει την ίδια εμπλοκή ο γονέας στην καθημερινότητα που θα έχει με ένα παιδί το οποίο είναι στην προσχολική ηλικία ή είναι στο δημοτικό σχολείο.
• Η προετοιμασία για την προσχολική εκπαίδευση ή για το δημοτικό σχολείο είναι σημαντική για την συνολική πορεία του μαθητή στο σχολείο;
Είναι πάρα πολύ σημαντική, γιατί ουσιαστικά το παιδί μέσω της προετοιμασίας νιώθει ασφάλεια, καταλαβαίνει ότι έχει συμμάχους και δεν είναι μόνο του. Το παιδί περνάει έντονο στρες και σε αυτές τις ηλικίες ακόμα εξελίσσεται, οπότε είναι πάρα πολύ σημαντικό να νιώσει ότι οι γονείς του είναι δίπλα του είτε τους χρειαστεί είτε όχι. Είναι πολύ σημαντικό ένας γονέας, εκτός από την παρατήρηση των αλλαγών στη συμπεριφορά του παιδιού, να το κινητοποιεί να μιλάει, να επικοινωνεί. Οταν επιστρέφει από το σχολείο να συζητάει με τους γονείς του πώς πέρασε τη μέρα του, τι έκανε στο σχολείο και τι θα ήθελε το ίδιο να μοιραστεί μαζί τους. Ακόμα πιο σημαντικό είναι η επικοινωνία αυτή να είναι σταθερή, ιδιαίτερα πριν από τον ύπνο του, γιατί το παιδί τότε είναι πιο χαλαρό οπότε εκείνη τη στιγμή θα θέλει να μιλήσει και να μοιραστεί περισσότερες πληροφορίες. Πολύ συχνά βλέπουμε παιδιά να απαντούν μονολεκτικά στις ερωτήσεις των γονέων καθιστώντας δύσκολη την επικοινωνία. Αυτό δεν έχει να κάνει με κάποιο λάθος του γονέα αλλά με την προσωπικότητα του παιδιού. Υπάρχουν σημαντικές συνήθειες τις οποίες πρέπει να καθιερώσει ένας γονέας, ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά. Από το καλοκαίρι που κοιμούνται πάρα πολύ αργά πρέπει ξαφνικά να μπουν σε ένα πρόγραμμα ύπνου διαφορετικό, άρα ας μην το αφήσουμε για την τελευταία στιγμή. Η ρουτίνα βοηθάει πολύ γιατί το παιδί καταλαβαίνει ότι πρέπει να ξαναμπεί σε ένα πρόγραμμα μέσα στο οποίο λειτουργεί καλύτερα και δεν εγκλωβίζεται σε αυτό όπως ίσως θεωρούν πολλοί γονείς. Οι γονείς κάνουμε πολύ συχνά το λάθος να σκεφτόμαστε ότι τα παιδιά αντιλαμβάνονται τα γεγονότα όπως εμείς. Τα παιδιά με το πρόγραμμά τους νιώθουν καλά, νιώθουν ασφάλεια. Γι αυτό και ανταποκρίνονται και πάρα πολύ καλά στο σχολείο όπου έχουν μια τελείως διαφορετική συμπεριφορά από αυτή που έχουν στο σπίτι. Στο σχολείο υπάρχουν κανόνες, το παιδί γνωρίζει ότι δεν επιτρέπεται να κάνει κάποια πράγματα, υπάρχει μια ρουτίνα που πρέπει να ακολουθεί και νιώθει ασφαλές. Επίσης είναι πολύ σημαντικό να τα προετοιμάσουμε για το σχολείο κάνοντας και μια πρακτική προετοιμασία, να πάμε μαζί για να αγοράσουμε τις σχολικές τσάντες και όσα θα χρειαστούν για το σχολείο. Να τους αγοράσουμε ρούχα με τα οποία θα νιώθουν άνετα τα ίδια και όχι αυτά που αρέσουν στους γονείς.
Τα παιδιά έχουν προσωπικότητα οπότε είναι πάρα πολύ σημαντικό να νιώθουν άνετα με αυτά που θα κρατάνε και θα φοράνε. Παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και η αυτοεικόνα του παιδιού. Ενα παιδί το οποίο νιώθει άβολα με την εξωτερική του εικόνα, μπορεί να νιώθει μεγαλύτερο στρες. Ενα παιδί το οποίο μπορεί να μην έχει φίλους ή να υφίσταται bullying είναι επίσης επιβαρυντικοί παράγοντες για το στρες. Γενικότερα πρέπει το στρες να το αντιμετωπίσουμε μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο έχοντας όμως κατά νου τα στοιχεία προσωπικότητας του κάθε παιδιού, της ιδιαιτερότητας του κάθε παιδιού, τα τραύματα που μπορεί να κουβαλάει.
Το στρες χρειάζεται μια πολυπαραγοντική αντιμετώπιση, δεν είναι μια μεμονωμένη συνθήκη. Μια άλυτη κοινωνική διαμάχη ή μια σύγκρουση μέσα σε μια σχολική ομάδα μπορεί να δημιουργήσει στρες στο παιδί. Ακόμα και να καθίσει στο θρανίο με κάποιο παιδί που έχουν ίσως διαφορές, ή δεν ταιριάζουν, ή το κοροϊδεύει, του προκαλεί στρες. Ή να μην έχει φίλους, ή ο αγαπημένος του φίλος να έχει αλλάξει σχολείο… Το παιδί πρέπει να το ενθαρρύνουμε αρχικά να μιλάει, αυτό είναι πολύ σημαντικό.
• Το κλειδί για την αναγνώριση και για τη διαχείριση του στρες είναι η επικοινωνία;
Είναι η επικοινωνία και είναι και τα στοιχεία προσωπικότητας του κάθε παιδιού, όπως επίσης και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Δηλαδή ένα παιδί το οποίο έχει μαθησιακές δυσκολίες είναι πιο ευάλωτο στο στρες, οπότε γνωρίζουμε ότι θα πιεστεί σκεπτόμενο την απόδοσή του και τις επιδόσεις του στο σχολείο. Ένα παιδί το οποίο μπορεί να μην έχει φίλους ή να αλλάξει σχολείο ή να αλλάξει πόλη, είναι ένας επιβαρυντικός παράγοντας και στο πώς θα αντιδράσει και στο πώς θα προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες.
• Πότε θα πρέπει οι γονείς, αφού αναγνωρίζουν αυτή τη συμπτωματολογία, να απευθυνθούν σε έναν ειδικό;
Πριν αναζητηθεί ένας ειδικός χρειάζεται να παρατηρήσουμε τη δυσλειτουργικότητα του παιδιού. Δηλαδή κατά πόσο το παιδί αρχίζει και αλλάζει τόσο έντονα τις συνήθειές του που γίνεται δυσλειτουργικό, που δυσκολεύεται ή αρνείται να συμμετέχει σε δραστηριότητες, ή να πάει στο σχολείο, ή παρατηρούμε ότι συγκρίνοντας τις επιδόσεις του υπάρχει μια έντονη αλλαγή. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να έχουμε μια τακτική επικοινωνία με τον δάσκαλο ή με τους καθηγητές.
Είναι πάρα πολύ σημαντικό επίσης αν εμείς γνωρίζουμε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδιού, να ζητήσουμε να συναντήσουμε τον δάσκαλο ή τον καθηγητή υπεύθυνο της τάξης του για να τον ενημερώσουμε. Ενα παιδί το οποίο μπορεί να έχει αλλάξει πόλη είναι πολύ σημαντικό να το επικοινωνήσουμε στους καθηγητές ή στον δάσκαλό του. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να μιλήσουμε με τον δάσκαλο αν για παράδειγμα το παιδί έχει βιώσει ένα πένθος στο οικογενειακό περιβάλλον ή μια αλλαγή, ένα διαζύγιο ή κάτι το οποίο μπορεί να το έχει τραυματίσει ή να το έχει καταστήσει πιο ευάλωτο στο στρες. Και επίσης δεν είναι κακό πριν παραπέμψουμε το παιδί σε κάποιον ειδικό, να πάει ο ίδιος ο γονέας σε κάποιον ειδικό να μιλήσει και να μπει σε μια διαδικασία να σκεφτεί πώς μπορεί να βοηθήσει το παιδί στην καθημερινότητα. Υπάρχουν πάρα πολύ ωραίες συμβουλές που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε όλοι, όπως είναι η ενθάρρυνση του παιδιού, μερικά τρικ επικοινωνίας, να χρησιμοποιούμε ανοιχτές ή κλειστές ερωτήσεις, να ενθαρρύνουμε το παιδί να κάνει μια διαχείριση χρόνου και επίσης είναι πάρα πολύ σημαντικό όταν το παιδί βιώνει μια αλλαγή και μια μετάβαση σε μια καινούργια συνθήκη, οι γονείς να καταλάβουν πόσο απαραίτητη είναι η κοινή στάση των γονέων απέναντι στο παιδί.
• Ανεξάρτητα από το αν είναι μαζί οι γονείς ή έχουν χωρίσει.
Ακριβώς. Οι γονείς πρέπει να είναι σύμμαχοι του παιδιού και οι δύο και με κοινή κατεύθυνση. Να μην ακυρώνουν ο ένας τον άλλον μπροστά στο παιδί. Θα πρέπει και οι δύο να επικοινωνούν μαζί του, να το ενθαρρύνουν να συζητά μαζί τους και να συμμετέχουν σε εξωσχολικές δραστηριότητες. Γενικά να μοιραστούν χρόνο όλοι μαζί. Ο γονέας για να μπορέσει να βοηθήσει το παιδί, θα πρέπει να είναι καλά και ο ίδιος. Το μήνυμα που πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι πριν φροντίσουμε τα παιδιά μας πρέπει να φροντίσουμε τον εαυτό μας, ώστε να μπορέσουμε να φροντίσουμε τα παιδιά μας. Πρέπει πρώτα να στηρίξουμε εμάς, πρέπει να οριοθετήσουμε εμάς, πρέπει να είμαστε ανοιχτοί να ακούσουμε τις συμβουλές του ψυχολόγου, του δασκάλου, του καθηγητή για να γίνουμε εμείς το πρότυπο του ίδιου μας του παιδιού. Το παιδί αναπαράγει συμπεριφορές που βλέπει μέσα στο περιβάλλον του.
• Στο διάστημα που απομένει μέχρι να ανοίξουν τα σχολεία πού πρέπει να επικεντρωθούν οι γονείς;
Να προετοιμάσουν τα παιδιά, και να τα προτρέψουν να απολαύσουν τις ημέρες μέχρι να ξεκινήσει το σχολείο. Να τους δώσουν το κίνητρο ότι θα μάθουν καινούργια πράγματα, ότι είναι μια ωραία περίοδος που θα ξανασυναντηθούν με τους φίλους και τους δασκάλους τους, ότι θα ξεκινήσουν τις δραστηριότητές τους… Να κινητοποιήσουν τα παιδιά να δουν πέρα από το άγχος τους. Αν θέλουμε κάτι να κρατήσουμε για τον Σεπτέμβριο, θα έλεγα να δουν πέρα από το άγχος τους, να εστιάσουν σε όλα τα ωραία που μπορεί να προσφέρει το σχολείο.
Το θέμα δεν είναι να «πνιγούμε» στην αντιμετώπιση των επιβαρυντικών παραγόντων. Το θέμα είναι να δούμε τον κάθε επιβαρυντικό παράγοντα σαν μια ευκαιρία, να δούμε τον Σεπτέμβριο σαν μια ευκαιρία, σαν μια περίοδο που θα μας εξελίξει. Να δούμε πέρα από όλα αυτά τα οποία μπορούν να γίνουν εμπόδια. Μπορείς πάντα να εστιάζεις στο εμπόδιο. Το σημαντικό είναι να δεις την ευκαιρία πέρα από το εμπόδιο.
• Αυτό μπορεί να το κατανοήσει ένα παιδί;
Για να το κατανοήσει ένα παιδί, πρέπει πρώτα να το κατανοήσει ο ενήλικας.
