Για τις κοινωνικές και τις ψυχολογικές επιπτώσεις που επέφερε ο κορωνοϊός αλλά και για την «πανδημία μέσα στην πανδημία» μιλά σήμερα σε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στη «δημοκρατική», ο γνωστός ψυχίατρος και διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χρίστος Λιάπης ο οποίος βρέθηκε προσφάτως στη Ρόδο για τα εγκαίνια του νέου κτηρίου του Πολυδύναμου Κέντρου αντιμετώπισης των εξαρτήσεων του ΚΕΘΕΑ.
Ως ψυχίατρος αλλά και ως πρόεδρος του ΚΕΘΕΑ ο κ. Λιάπης χαρτογραφεί την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην ελληνική κοινωνία και πόσο η νέα πραγματικότητα έχει επηρεάσει τόσο την ατομική όσο και την συλλογική συμπεριφορά ενώ μιλά και για την τεράστια αύξηση των εξαρτητικών συμπεριφορών, τόσο με νόμιμες όσο και με παράνομες ουσίες.
• Κύριε Λιάπη, παρατηρούμε το τελευταίο διάστημα μια έξαρση της εγκληματικότητας και προκύπτει εύλογα η απορία αν αυτό είναι απόρροια της πίεσης από την καραντίνα και των επιπτώσεων της πανδημίας.
Είναι αλήθεια ότι και η πανδημία και τα απαιτούμενα lockdowns για την προστασία της δημόσιας υγείας, λειτούργησαν ως μια αθροιστική ψυχοπιεστική συνθήκη. Θα πρέπει βεβαίως να τονίσουμε ότι δεν μπορούν να αποτελέσουν από μόνα τους την αιτία της εκδήλωσης ακραίων συμπεριφορών, πολύ δε περισσότερο να δικαιολογήσουν τέτοιες συμπεριφορές. Συνήθως η βία και ειδικά η ενδοοικογενειακή, η ενδοσυζυγική, η έμφυλη βία, η βία κατά γυναικών, ειδικά όταν κλιμακώνεται σε ακραίες εκδηλώσεις εγκληματικότητας όπως τα περιστατικά γυναικοκτονίας, αποτελεί την κορύφωση μιας διαχρονικής συμπεριφοράς, τάσης και στάσης ζωής από τον άνδρα ο οποίος ενεργεί και αντιδρά με αυτόν τον βίαιο τρόπο οποτεδήποτε αισθάνεται ότι η σύντροφός του παρεκκλίνει από ένα πλαίσιο χειριστικότητας και από ένα πλαίσιο προτύπου και περιορισμού που εκείνος έχει θέσει.
• Αρα προϋπήρχε το πρόβλημα, το οποίο όμως σε πολλές περιπτώσεις επιδεινώθηκε εξαιτίας των συνθηκών που επέφερε η πανδημία.
Η χώρα μας ήταν διπλά άτυχη… Είχε μια δεκαετή περίπου κοινωνικοοικονομική κρίση και πάνω που εμφανίστηκαν τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης ή έστω αποδρομής, ήρθε μια παγκόσμια βιοκοινωνική και οικονομική στις επιπτώσεις της κρίση, αυτή της πανδημίας. Και μέσα στην κοινωνικοοικονομική κρίση, είδαμε το 2009 με 2019 να αυξάνεται η ενδοοικογενειακή βία, είδαμε πολλούς άνδρες -χωρίς αυτό σε καμία περίπτωση να τους δικαιολογεί- να χάνουν τη δουλειά τους, να αισθάνονται ότι οι ίδιοι δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο στερεότυπο και στο πρότυπο του άνδρα, πατέρα, οικογενειάρχη και είδαμε να εκδηλώνουν καταθλιπτικές συμπεριφορές. Είδαμε και την κατάθλιψη να αυξάνεται στον πληθυσμό και ιδιαιτέρως στους άνδρες. Μάλιστα είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι πολλές φορές στον άντρα η κατάθλιψη δεν εμφανίζεται με την τυπική μορφή της ακραίας θλίψης, της έλλειψης κινήτρου αλλά εμφανίζεται μια μορφή κατάθλιψης που ονομάζεται διεγερμένη κατάθλιψη όπου συνυπάρχει θλίψη και οργή, θυμός και απογοήτευση, νεύρα, οργίλες αντιδράσεις μαζί με κλάμα. Και πολλές φορές αυτή η πληθυσμιακή ομάδα είναι περισσότερο ευάλωτη και πιο ευεπίφορη να συνεκδηλώσει μαζί με την διαταραχή του συναισθήματος που προκαλείται από τις δύσκολες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που ανακύπτουν, και εξαρτητική συμπεριφορά ή συμπεριφορά κατάχρησης ουσιών, κυρίως αλκοόλ, το οποίο είναι αγχολυτικό. Δρα αγχολυτικά σε πρώτη φάση άσχετα αν βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα έχει εν τέλει το αντίθετο αποτέλεσμα. Βεβαίως και η κατάχρηση του αλκόολ είναι κακός σύμβουλος για παρορμητικά ξεσπάσματα οργής, θυμού και βίας ακόμα και ενδοσυζυγικής.
• Καταγράφηκε αύξηση εξαρτητικών συμπεριφορών στη διάρκεια του κορωνοϊού;
Είδαμε και μέσα στην κρίση πριν τον κορωνοϊό αλλά και μέσα στον κορωνοϊό, να φουντώνουν και να αυξάνουν οι εξαρτητικές συμπεριφορές από τον τζόγο και κυρίως από τον ηλεκτρονικό τζόγο, διότι είναι κι ένα κίνητρο απόκτησης χρημάτων μέσα στην οικονομική ανασφάλεια. Συχνά μπορεί να δούμε τον άντρα να προσπαθεί να ρεφάρει μέσα από τον τζόγο.
Φανταστείτε λοιπόν μέσα σε ένα τέτοιο πλέγμα συνθηκών που προϋπήρχε του κορωνοϊού λόγω και της κρίσης, να βρισκόμαστε μπροστά σε μια καινούρια συνθήκη που μας υποχρεώνει να μείνουμε κλεισμένοι στο σπίτι μας, να κινδυνεύουμε να χάσουμε τη δουλειά μας ή την έχουμε ήδη χάσει, και την ίδια στιγμή να πρέπει να περάσουμε πάρα πολλές ώρες μπροστά στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές για να επικοινωνήσουμε με τους άλλους ανθρώπους ή για να ενημερωθούμε για τις εξελίξεις στην πανδημία. Καταλαβαίνετε πόσο εύκολα μπορεί να μπει στον πειρασμό κάποιος που είχε μια διαταραχή -pathological gampling όπως λέγεται- δηλαδή παθολογικής ενασχόλησης με τα τυχερά παιχνίδια, να μπει και να παίξει. Την ίδια στιγμή, αυξήθηκε και το pathological gaming, δηλαδή η παθολογική χρήση ηλεκτρονικών παιχνιδιών κι αυτό είδαμε κυρίως να πλήττει τους εφήβους. Ας μην ξεχνούμε ότι μέσα στις χιλιάδες αλλαγές που έφερε η πανδημία, είναι και αυτές στην εκπαίδευση που όλα τα παιδιά υποχρεώθηκαν σε συνθήκες τηλεκπαίδευσης.
Ενα παιδί που μπορεί να είχε μια τάση, μια ροπή προς την παθολογική ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια φανταστείτε να υποχρεώνεται εκ των πραγμάτων να περνάει πολύ περισσότερο χρόνο και για το μάθημα μπροστά στον υπολογιστή. Παράλληλα αυτό το παιδί να μην μπορεί να εκτονώσει τη φυσική του ενέργεια γιατί είναι υποχρεωμένο να μένει μέσα στο σπίτι μαζί με τους ήδη πιεσμένους γονείς, που έχουν κι εκείνοι τις δικές τους ανησυχίες και προβληματισμούς… Ακόμα και για να επικοινωνήσει με τους φίλους του, ακόμα και για να παίξει με τους φίλους του, να πρέπει να χρησιμοποιήσει διαδικτυακές πλατφόρμες ή ιντερνετικά να διασυνδεθεί στα διάφορα παιχνίδια. Ολα αυτά δημιούργησαν πρωτόγνωρες είναι αλήθεια συνθήκες και στο τοπίο των νόμιμων εξαρτήσεων.
• Ποια είναι η εικόνα όσον αφορά στον τομέα των παράνομων ουσιών;
Κι εκεί παρατηρήθηκε αύξηση στη διάρκεια της καραντίνας. Οπως ξέρετε, το ΚΕΘΕΑ δεν ασχολείται μόνο με τις παράνομες ουσίες αλλά και με τις νόμιμες. Βλέπουμε πόσο καίριος και σημαντικός είναι ο ρόλος των φορέων που μπορούν να προσφέρουν λύσεις και στην πρόληψη αλλά και στην αντιμετώπιση της εξάρτησης και δρόμους απεξάρτησης, όπως αυτούς που προσφέρει το ΚΕΘΕΑ.
Στο πλαίσιο αυτό είχαμε και την ανάπτυξη του δικτύου των υπηρεσιών και στη Ρόδο όπου είχαμε τη χαρά να εγκαινιάσουμε το καινούργιο πολυδύναμο κέντρο και την κινητή μονάδα ακριβώς για να μπορέσουμε να φέρουμε σε κάθε γωνιά της Ρόδου αλλά και σε κάθε γωνιά των Δωδεκανήσων αυτό το μήνυμα της πρόληψης και της αντιμετώπισης των εξαρτήσεων και της ελπίδας αλλά και της εμπράγματης λύσης στα προβλήματα των συνανθρώπων μας και των οικογενειών που έρχονται αντιμέτωποι με το θέμα των εξαρτήσεων. Οταν ένα μέλος εμφανίζει μια διαταραχή εξάρτησης, η νοσηρότητα και η παθογένεια διαχέεται σε όλη την οικογένεια.
• Υπάρχουν κύριε Λιάπη κάποια πρώτα επιστημονικά δεδομένα για τις μεσομακροπρόθεσμες κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της πανδημίας;
Δυστυχώς βλέπουμε ήδη τις επιπτώσεις να αποτυπώνονται. Μέσω των λυμάτων φαίνεται ήδη μια τεράστια αύξηση στις διεγερτικές παράνομες ουσίες και κυρίως στην κοκαΐνη, σχεδόν οκταπλασιασμός της χρήσης. Αυξήθηκε η χρήση των διεγερτικών ουσιών ακριβώς γιατί η κοινωνία και ο κόσμος αισθανόταν πίεση, ανασφάλεια, θλίψη, φόβο και επιζητούσε τεχνητά το συναισθηματικό ανέβασμα.
Την ίδια στιγμή, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό, είχαμε μια “πανδημία μέσα στην πανδημία”, μια μεγάλη αύξηση χρήσης ηρεμιστικών, βενζοδιαζεπινών (xanax, lexotanil κ.ά.) στους ηλικιωμένους. Και εδώ πρέπει να το συνδέσουμε πάλι με την κοινωνικοοικονομική κρίση.
Οι ηλικιωμένοι στην Ελλάδα είχαν πάντα έναν ιδιαίτερο ρόλο επειδή ακριβώς η οικογένεια με ό,τι θετικό αλλά και ό,τι αρνητικό σημαίνει αυτό, έπαιζε διαχρονικά έναν διευρυμένο ρόλο στήριξης ακόμα και όταν τα παιδιά μεγάλωναν κι έφτιαχναν τις δικές τους οικογένειες. Μέσα στην κρίση, πάρα πολλές οικογένειες στήριζαν το εισόδημά τους και την ανατροφή των παιδιών στις ενισχύσεις από τις συντάξεις του παππού και της γιαγιάς.
Οταν αυτή η ηλικιακή ομάδα αντιμετωπίζει τεράστια πίεση μέσα στην κοινωνικοοικονομική κρίση λόγω των περικοπών συντάξεων σε πολύ μεγάλο βαθμό, βλέπει την ανασφάλεια των παιδιών, αγωνιά για τα εγγόνια και για την ανατροφή τους και για το μέλλον τους και πάνω που τελειώνει η κοινωνικοοικονομική κρίση, έρχεται μια πανδημία η οποία στην αρχή αλλά και στη διαδρομή της στοχεύει σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ομάδα των ηλικιακώς μεγαλύτερων που νιώθουν την πίεση και την αγωνία και την ανασφάλεια για την ίδια τους τη ζωή και βιώνουν την απομόνωση, διότι αυτές ήταν οι ομάδες που κατά κύριο λόγο σπεύσαμε να απομονώσουμε για να προστατεύσουμε κυρίως στην αρχή της πανδημίας όταν δεν υπήρχε ακόμα το εμβόλιο. Σε παγκόσμια λοιπόν κλίμακα, αλλά στην Ελλάδα ακόμα χειρότερα, καταγράφηκε αύξηση των ηρεμιστικών στις ηλικίες άνω των 60, κι αυτό είναι πολύ επικίνδυνο.
Γίνεται και με ευθύνη γιατρών, συναδέλφων ψυχιάτρων, νευρολόγων, δυστυχώς παθολόγων και γενικής ιατρικής που συνταγογραφούν αφειδώς βενζοδιαζεπίνες. Αυτό είναι ένα τεράστιο λάθος και είναι πολύ επικίνδυνο, διότι ο ρόλος αυτών των φαρμάκων είναι βραχυπρόθεσμα να δράσουν στο άγχος, δηλαδή για διάστημα μάξιμουμ 20 ημερών…
Αν παραμένει το άγχος, πρέπει να γίνει άλλου τύπου παρέμβαση είτε φαρμακευτική είτε ψυχοδυναμική, διότι αν λαμβάνεις ουσίες ηρεμιστικές, όπως οι βενζοδιαζεπίνες, στην 6η και στην 7η δεκαετία της ζωής σου ή και πιο πριν, από τη μια μεριά υπάρχει ο κίνδυνος του εθισμού και της εξάρτησης και συνεχώς θα πρέπει να αυξάνεις τη δόση και από την άλλη μεριά ναρκοθετείς και τα γεράματά σου, διότι η χρήση ουσιών αυτού του τύπου φαρμακευτικών ουσιών σε αυτές τις ηλικιακές περιόδους της ζωής, αποτελούν επιβαρυντικό παράγοντα για εκδήλωση άνοιας τύπου Alzheimers ή άλλων τύπων. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να δράσουμε προληπτικά και σε αυτό το επίπεδο, διότι αυτή η “πανδημία μέσα στην πανδημία” είναι ύπουλη και δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η άνοια πέρα από τεράστιο κοινωνικοοικονομικό κόστος, κατά κύριο λόγο αποσαθρώνει την ποιότητα ζωής και την ποιότητα της δύσης μεν του βίου, μιας δύσης όμως που οφείλουμε όλοι να την κάνουμε όσο γίνεται πιο ανθρώπινη και ποιο ποιοτική.
• Κύριε Λιάπη, θα ήθελα να μας πείτε αν η κοινωνία μας έχει αποτινάξει το στίγμα της ψυχικής νόσου, με δεδομένο ότι η πανδημία θα αφήσει πολλά κατάλοιπα και όλο και περισσότεροι είναι εκείνοι που θα χρειαστούν βοήθεια από ειδικούς.
Εχει γίνει μεγάλη προσπάθεια, έχετε συντελέσει και οι δημοσιογράφοι σε αυτό, τουλάχιστον οι σωστοί δημοσιογράφοι, υπάρχει όμως αρκετός δρόμος ακόμα σε σχέση με το πώς αντιμετωπίζονται ο ψυχιατρικός ασθενής, ο ψυχίατρος και ο ψυχολόγος… Το αντίστοιχο μπορούμε να πούμε και για τους εξαρτημένους συνανθρώπους μας. Παλιότερα οι χρήστες ουσιών ήταν βαθιά περιθωριοποιημένοι από την κοινωνία και υπήρχε η άποψη ότι δεν μπορούν να ξεφύγουν από αυτή την κατάσταση. Ηταν οι απόβλητοι της κοινωνίας. Σήμερα υπάρχουν δομές, όπως το ΚΕΘΕΑ, και άλλες, που μπορούν οι χρήστες να απευθυνθούν για να βγουν από τον κόσμο των εξαρτήσεων και υπάρχουν πάρα πολλοί πρώην χρήστες που αποφοιτούν από τις θεραπευτικές μας κοινότητες και βρίσκουν αμέσως δουλειά, εντάσσονται στην κοινωνία, οικοδομούν εκ νέου τη ζωή τους και τις σχέσεις τους από την αρχή και ενσωματώνονται στον κοινωνικό ιστό.
