Την προσπάθεια της ελληνικής κοινότητας να διατηρήσει τόσο την ορθόδοξη θρησκεία όσο και την ελληνική γλώσσα για τα παιδιά των Ελλήνων στην Τεργέστη, εξέφρασε, μιλώντας στην «δημοκρατική», ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Μιλλιάρης, που βρέθηκε στην Ρόδο για λίγες ημέρες.
Αναφερόμενος στην ιστορία της κοινότητας, είπε τα εξής:
«Η ελληνική κοινότητα της Τεργέστης έχει μια μεγάλη ιστορία, η οποία ξεκινάει στο α’ μισό του 18ου αιώνα. Εκείνη την εποχή η Μαρία Τερέζα έδωσε το έναυσμα το λιμάνι της Τεργέστης να γίνει χωρίς δασμούς. Έτσι λοιπόν, προσέλκυσε πολλούς εμπόρους από μεγάλες οικογένειες Ελλήνων που δραστηριοποιούνταν στις παραδουνάβειες περιοχές, να κατέβουν προς τα εκεί. Ο πρώτος καταγεγραμμένος Έλληνας –σύμφωνα με τα αρχεία της Τεργέστης- ήταν ο Νικόλαος Μαϊνάτης από την Ζάκυνθο. Εκείνη την εποχή, η πατρίδα μας ούσα υποδουλωμένη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αυτό αποτέλεσε ένα έναυσμα για τις πλούσιες οικογένειες να φύγουν από την Ελλάδα και να δραστηριοποιηθούν στις παραδουνάβειες και βαλκανικές περιοχές. Έτσι, με την Συνθήκη του Πασάροβιτς και το άνοιγμα του λιμανιού της Τεργέστης, προσέλκυσε όχι μόνον Έλληνες αλλά και άλλες εθνικότητες της βαλκανικής. Οι πρώτοι Έλληνες, όπως ο Δημήτριος Καρτσώτης (έμπορος), οι οικογένειες Ράλλη και Σκαραμαγκά, δραστηριοποιήθηκαν και ίδρυσαν το ασφαλιστικό-οικονομικό σύστημα που υπάρχει μέχρι σήμερα στην Τεργέστη. Ήταν δηλαδή, οι ιδρυτές του πρώτου χρηματιστηρίου. Στελέχη των πρώτων εμπορικών ναυτιλιακών ασφαλειών –που σήμερα έχει μετεξελιχθεί. Με το πέρασμα των χρόνων, δόθηκαν προνόμια στους Έλληνες, όπως, να μπορούν να χτίσουν και να ιδρύσουν δύο εκκλησίες ελληνορθόδοξες, με το επιστέγασμα την δεύτερη εκκλησία, της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Νικολάου το 1780 να έχουμε και την ίδρυση της Έδρας της Κοινότητας Ελλήνων Ορθοδόξων –η οποία υπάρχει μέχρι σήμερα. Έχει ένα αυτοδιοίκητο, με ένα συμβούλιο (την γενική συνέλευση) το 15μελές που εκλέγεται από την γενική συνέλευση των μελών της κοινότητας και από αυτό εκλέγεται το 5μελές προεδρείο (πρόεδρος, δύο αντιπρόεδροι και δύο σύνδικοι)».
Η ενορία του πανοσιολογιώτατου Αρχιμανδρίτη Γρηγόριου Μιλλιάρη είναι αυτή της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Νικολάου, όπου υπάρχει έντονο το ελληνικό στοιχείο –όχι όπως τα παλαιότερα χρόνια:
«Την δεκαετία του ’70 – ’80 είχε πολύ μεγάλη εισροή η Τεργέστη, Ελλήνων φοιτητών από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, διότι η φημισμένη σχολή ήταν η φαρμακευτική. Και βέβαια, πολλά παιδιά που ήρθαν για να σπουδάσουν, έκαναν μικτούς γάμους (ορθοδόξων με ρωμαιοκαθολικούς) και έχουν παραμείνει. Ένα χαρακτηριστικό της κοινότητάς μας είναι η προώθηση του ελληνικού πολιτισμού. Το σχολείο, που προϋπήρχε του 1780 έως και τις αρχές του 1930 -που ήρθε στην εξουσία ο Μουσολίνι. Στο σχολείο τα παιδιά των Ελλήνων παρακολουθούσαν κανονικά το δημοτικό και το εξατάξιο γυμνάσιο με καθηγητές. Το 1930, ο Μουσολίνι κλείνει τα μειονοτικά σχολεία. Το σχολείο επαναλειτούργησε μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έτσι έχουμε την ίδρυση του σχολείου για την εκμάθηση της νέας ελληνικής γλώσσας και τα τελευταία χρόνια από το 1960 έως το 2010, το ελληνικό υπουργείο θρησκευμάτων έστελνε αποσπασμένο καθηγητή. Βεβαίως, αυτή η θέση καταργήθηκε (με την κρίση) αλλά ευτυχώς, ο Θεός δεν μας άφησε. Βρέθηκε μία καθηγήτρια η οποία έχει σπουδάσει Φιλοσοφική, την οποία πληρώνει η κοινότητα για να λειτουργεί το σχολείο μας για τα παιδιά των Ελλήνων».
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως υπήρχαν και πολλοί Δωδεκανήσιοι που σπούδασαν στην Τεργέστη από την Ρόδο, την Σύμη, την Χάλκη και άλλα νησιά. Θυμίζουμε ότι η Τεργέστη ανήκει στον Οικουμενικό Θρόνο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και η έδρα της είναι στην Βενετία, με τον Ρόδιο μητροπολίτη Ιταλίας και Μηλίτης κ.κ. Γεννάδιο Ζερβό, ενώ προγραμματίζονται εκδηλώσεις κατά τις οποίες θα μεταβούν Ρόδιοι στην Τεργέστη στο πλαίσιο της σύσφιξης διμερών σχέσεων με το ελληνικό στοιχείο.
