Στην είσοδο του Άουσβιτς υπάρχει μια επιγραφή που λέει πως «λαοί οι οποίοι δεν θυμούνται την Ιστορία τους είναι υποχρεωμένοι να την ξαναζήσουν»…
O Αμερικανός ιστορικός, Howard Zinn, έχει πει πως αν δεν ξέρεις ιστορία, είναι σαν να γεννήθηκες χθες. Κι εμείς στα Δωδεκάνησα έχουμε έναν ιστορικό πλούτο ο οποίος μπορεί να μας διδάξει, να μας παραδειγματίσει και να μας φωτίσει.
Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Ν. Δωδεκανήσου, είναι ένας ολόκληρος θησαυρός, που για χρόνια παρέμενε κλεισμένος στο χρονοντούλαπο της ιστορίας…. Μέχρι που ανέλαβε η κυρία Ειρήνη Τόλιου Προϊσταμένη της Υπηρεσίας Γενικών Αρχείων του Κράτους του Νομού Δωδεκανήσου. Και τότε πολύτιμες πτυχές της ιστορίας της Δωδεκανήσου, ήρθαν στο φως, ατόφιες, αναλλοίωτες, ακατέργαστες. Όπως τα διαμάντια που ξεθάβονται μέσα από τις πέτρες και τοποθετούνται στις βιτρίνες ακριβών κοσμηματοπωλείων.
Η ιστορία της Υπηρεσίας
Η Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα διήρκεσε από το 1912 έως το 1945 και τελείωσε με την λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου και στα αρχεία των ΓΑΚ Δωδεκανήσου υπάρχει ένα μεγάλο τμήμα των αρχείων της Ιταλικής κατοχής, αλλά και της μεταβατικής Βρετανικής διοίκησης.
Στα πρώτα χρόνια της Ένωσης της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα, ιδρύθηκαν δύο ανεξάρτητες και αυτοτελείς υπηρεσίες:
*Το Ιστορικό Αρχείο Δωδεκανήσου (Ι.Α.Δ.) με την υπ΄αρ. 56/1947 προκήρυξη της Ελληνικής Στρατιωτικής Διοίκησης Δωδεκανήσου, από τον αντιναύαρχο Περικλή Ιωαννίδη, με σκοπό την περισυλλογή, συντήρηση, μελέτη και δημοσίευση κάθε γραπτού μνημείου που αφορά στην ιστορία της Δωδ/σου, και
*Το Λαογραφικό Αρχείο Δωδεκανήσου (Λ.Α.Δ.) το 1949 με την υπ’ αρ. 34/1949 με αριθ. πρωτ. 17563/1563/49 απόφαση του τότε Γενικού Διοικητή Δωδεκανήσου, Νικολάου Μαυρή.
Καθοριστική στην οργάνωση και λειτουργία του τότε Ιστορικού Αρχείου Δωδεκανήσου, υπήρξε η συμβολή του Γενικού Διοικητή Νικολάου Μαυρή, επικουρούμενου στο έργο του αυτό από τον τότε Υποδιευθυντή και μετέπειτα Διευθυντή των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Εμμανουήλ Πρωτοψάλτη, ο οποίος καταγόταν από την Κάρπαθο.
Από την ίδρυσή τους και μέχρι το 1991 τα Αρχεία (Ι.Α.Δ. και Λ.Α.Δ.) είχαν κοινό προϊστάμενο και εξυπηρετούντο από το ίδιο προσωπικό. Με την ψήφιση του Ν. 1946/1991 οι δύο Υπηρεσίες συγχωνεύτηκαν σε μία και έλαβαν τη σημερινή τους ονομασία Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Δωδεκανήσου.
Το Ιστορικό Αρχείο Δωδεκανήσου, με την ίδρυσή του το 1947, στεγάστηκε στο ισόγειο του Μεσαιωνικού κτιριακού συγκροτήματος «Καστελλανίας» , που του παραχωρήθηκε από την Ελληνική Στρατιωτική Διοίκηση Δωδ/σου, ενώ σήμερα τα ΓΑΚ διατηρούν και χρησιμοποιούν ως αποθηκευτικό χώρο-αρχειοστάσια και το κτήριο του Μεσαιωνικού Ναυαρχείου στη πλατεία Εβραίων Μαρτύρων.
Στα Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Δωδεκανήσου διασώζεται πολύτιμο αρχειακό υλικό, που συνδέεται με τη νεότερη ιστορία της Ρόδου και των Δωδεκανήσων, αντανακλώντας τη διαδοχική κατοχή τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους Άγγλους πριν ενσωματωθούν τελικώς με την υπόλοιπη Ελλάδα το 1947. Το γεγονός αυτό κατατάσσει τα Αρχεία της Δωδεκανήσου στα σημαντικότερα της Ελλάδας με εμβέλεια και στο εξωτερικό όπου έχουν γίνει εκτενή αφιερώματα στο πολύτιμο αυτό αρχείο. Στα Γ.Α.Κ. Δωδεκανήσου έχουν εισαχθεί και σύγχρονα δημόσια αρχεία.
Το Αρχείο των Καραμπινιέρων
Το 1932 ήταν το πρώτο έτος δημιουργίας του αρχείου της Ιταλικής αστυνομίας των καραμπινιέρων στα νησιά του Αιγαίου. Οι φάκελοι ταξινομούνται σε κατηγορίες, όπως για παράδειγμα, τοπικά νησιά ορθόδοξη θρησκεία, μουσουλμανική θρησκεία, πολιτικά κρατούμενοι, ιθαγένεια κ.ά. Από το Αρχείο λείπουν σημαντικοί φάκελοι όπως για παράδειγμα ο κατάλογος των Ελλήνων πολιτών που βρέθηκαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο χωριό Απόλλωνα της Ρόδου και στο σημερινό στάδιο Διαγόρα, κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Οι διορθώσεις που χρειάστηκαν να γίνουν ήταν κυρίως στη θεματική περιγραφή των φακέλων καθώς και στην κωδικοποίηση που έχει δοθεί από το ιταλικό ευρετήριο. Μερικές φορές μία λάθος μετάφραση στον τίτλο θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάποιο λάθος συμπέρασμα για το περιεχόμενο του αρχείου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι κατά τη διάρκεια του ελέγχου βρέθηκε ένα από τα πιο σημαντικά έγγραφα, ο κατάλογος των Εβραίων που είχαν απελαθεί από τη μυστική αστυνομία της 23ης Ιουλίου 1944, ταξινομημένο σε λάθος έτος. Ήταν ταξινομημένο στο 1945 και με λανθασμένη μετάφραση του τίτλου που έλεγε «Αναχώρηση Ξένων από τη Ρόδο». Δημιουργήθηκε εκ νέου υποφάκελος για αυτά τα έγγραφα και ταξινομήθηκαν στη σωστή βάση. Μέχρι σήμερα, έχουν ολοκληρωθεί 800.000 λήψεις και εκτιμάται ότι θα ξεπεράσουν το 1.000.000!
Πώς ξεκίνησε η ψηφιοποίηση
του ιστορικού θησαυρού
Το Μουσείο Ολοκαυτώματος βρίσκεται στην Ουάσιγκτον και αποτελεί έναν ομοσπονδιακό κυβερνητικό φορέα, ο οποίος εξουσιοδοτείται από Αμερικανικό Κογκρέσο. Σκοπός του μουσείου είναι η διαρκής παροχή γνώσης και πληροφοριών προς τον αμερικανικό λαό σχετικά με την τύχη των Εβραίων, αλλά και άλλων θρησκευτικών, εθνοτήτων ή πολιτικών ομάδων, οι οποίες αποτέλεσαν στόχο των Ναζί και των συμμάχων τους κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Ύστερα από ανάθεση του Αμερικανικού Κογκρέσου και του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, το Μουσείο Ολοκαυτώματος έχει ως στόχο τη δημιουργία ενός εκτενούς αρχείου, μέσα από το οποίο θα καταγράφεται η τραγωδία του ολοκαυτώματος… Στο πλαίσιο αυτό, έχει ήδη υπογραφεί μνημόνιο συνεργασίας ανάμεσα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Μουσείο Ολοκαυτώματος, προκειμένου να εμπλουτίσουν το αρχείο του μουσείου με έγγραφα και αρχεία, που απόκεινται στις ελληνικές αρχειακές υπηρεσίες και αφορούν την τύχη των Ελλήνων Εβραίων.
Πληγή το Κτιριακό
Όλος αυτός ο θησαυρός βρίσκεται σκορπισμένος διότι, οι κτιριακές εγκαταστάσεις δεν επαρκούν για να στεγαστεί. Οι προσπάθειες της προϊσταμένης της Υπηρεσίας Γενικών Αρχείων κ. Ειρήνης Τόλιου, για βελτίωση και επέκταση των κτιριακών εγκαταστάσεων μέχρι στιγμής δεν έχουν βρει ανταπόκριση και ο κίνδυνος να υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές το πολύτιμο αρχείο είναι ορατός. Όσο περνά ο καιρός, η κατάσταση γίνεται και όλο και πιο δύσκολη και ο χρόνος σε αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι σύμμαχος… Έχουμε στα χέρια μας ένα από τα πολυτιμότερα και πιο άρτια ιστορικά αρχεία αλλά δεν υπάρχουν οι κατάλληλοι χώροι για συντηρηθεί, να στεγαστεί και να εκτεθεί.
Αρχεία και Συλλογές
Τα ΓΑΚ – Αρχεία Ν. Δωδεκανήσου περιλαμβάνουν τα εξής αρχεία και συλλογές:
• Χειρόγραφα και έντυπα βιβλία (αρχέτυπα και μεταγενέστερα).
• Το αρχείο της κοινότητας Σύμης, της ύστερης τουρκοκρατίας και της Ελληνικής Επανάστασης (βλέπε ψηφιακές αρχειακές συλλογές).
• Το Αρχείο της Ιταλικής Διοίκησης Δωδεκανήσου 1912-1943. Ένα μέρος του, περίπου 1600 φάκελοι, ταξινομήθηκε χρονολογικά και καταγράφηκε σε καταλόγους, κατά τα έτη 1949-56, (υπάρχει συνοπτικό ευρετήριο).
• Το αγγλικό αρχείο Καρπάθου των ετών 1945-47, της Βρετανικής Στρατιωτικής Διοίκησης Δωδ/σου (υπάρχει συνοπτικό ευρετήριο).
• Το Αρχείο της Γενικής Διοίκησης Δωδ/σου των ετών 1948-55.
• Το Αρχείο της Νομαρχίας Δωδ/σου των ετών 1955 κ.ε.
• Συλλογή από Ιταλικά Διατάγματα 1912-1943.
• Συλλογή αρχείου με αρνητικές γυάλινες φωτογραφικές πλάκες, της περιόδου της Ιταλοκρατίας της Ρόδου.
• Συλλογή από Φωτογραφικό υλικό (σε ασπρόμαυρη εκτύπωση) από της γυάλινες πλάκες (διαστ. 24Χ30) περ. 142.
• Οθωμανικό Αρχείο Άσπρης Θάλασσας (Αιγαίο), 18ος αι. – αρχές 20ού αι.
• Αρχείο Αρχιτεκτονικών Σχεδίων
• Η πλειοψηφία των αρχιτεκτονικών σχεδίων είναι ιταλικά, ακολουθούν τα ελληνικά και τέλος απαντώνται και λίγα αγγλικά και γερμανικά. Η συλλογή των ιταλικών αρχιτεκτονικών σχεδίων περιλαμβάνει περίπου 2000 σχέδια, (στο σύνολο είναι περίπου 4000) και αφορούν δημόσια κτήρια από την πόλη της Ρόδου, δημόσια έργα και κτήρια στην ύπαιθρο, όπως και στα άλλα νησιά της Δωδεκανήσου, χάρτες, τοπογραφικά σχέδια, χάραξη δρόμων, κατασκευές ιδιωτικών κατοικιών κ.ά. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα σχέδια από τις Πηγές της Καλλιθέας, τα Ξενοδοχεία «Έλαφος» και «Ελαφίνα» στον Προφήτη Ηλία, το κτηριακό συγκρότημα του Σανατορίου στην Ελεούσα, τα δημόσια κτήρια της παραλιακής ζώνης της Ρόδου και πολλά άλλα. Επιπλέον, μεγάλο μέρος καταλαμβάνουν και τα σχέδια του μηχανικού σώματος του Ναυτικού (Genio marina militare), που είχε την έδρα του στη Λέρο. Η συλλογή αυτή περιλαμβάνει στρατιωτικές κατασκευές (στρατόπεδα, υπόγειες σήραγγες, καταφύγια, στρατιωτικούς καταυλισμούς) στη Λέρο, στη Ρόδο, στην Αστυπάλαια καθώς και στην ανατολική Κρήτη, που ήταν τότε υπό τον έλεγχο των Ιταλών.
• Βιομηχανικά αρχεία. Ενδεικτικά: αρχείο κεραμικής βιοτεχνίας ΙΚΑΡΟΣ, που λειτούργησε από την Ιταλοκρατία, ως ICARO (=Industria Ceramiche Artistiche Rodio Orientali) και αρχείο του εργοστασίου της Καπνοβιομηχανίας Ρόδου, που και αυτό πρωτολειτούργησε από την Ιταλοκρατία, με την επωνυμία TEMI (=Tabachi Egeo Manifatrura Italiana).
*Διαβάστε αύριο στη «δημοκρατική» μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη της προϊσταμένης της Υπηρεσίας Γενικών Αρχείων κ. Ειρήνης Τόλιου.
