Πτήσεις πάνω από το Αιγαίο

Οι πρώτες παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου από τουρκικά μαχητικά αεροσκάφη σημειώθηκαν τον Μάιο του 1964. Συνεχίσθηκαν πιο συστηματικά το φθινόπωρο του 1967. Είχε προηγηθεί η παταγώδης αποτυχία της ελληνοτουρκικής συναντήσεως κορυφής του Εβρου τον Σεπτέμβριο του 1967. Η τρίτη περίοδος των παραβιάσεων ήταν τον Μάρτιο του 1974, οπότε ανακοινώθηκε ότι είχαν ανακαλυφθεί πετρελαϊκά κοιτάσματα έξω από τη Θάσο.

Και στις τρεις περιπτώσεις, οι Τούρκοι έπαιζαν ένα ψυχροπολεμικής αντιλήψεως παιχνίδι νεύρων. Οι παραβιάσεις ήταν περιστασιακές και δεν συνοδεύονταν από τις ευρύτερες αμφισβητήσεις ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων ή διεθνών διοικητικών αρμοδιοτήτων. Το πιο σοβαρό περιστατικό εκείνης της περιόδου συνέβη κατά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Ενα ελληνικό μαχητικό ενεπλάκη σε αερομαχία με ζεύγος τουρκικών. Το ένα τουρκικό μαχητικό επλήγη από πύραυλο και κατερρίφθη, ενώ το δεύτερο κατέπεσε λόγω ελλείψεως καυσίμων.

Της αερομαχίας είχε προηγηθεί η αμφισβήτηση των ορίων του FIR Αθηνών, δηλαδή του εναέριου χώρου στον οποίον η Ελλάδα έχει διεθνώς την αρμοδιότητα να ελέγχει και να συντονίζει τις πτήσεις για να προληφθούν ατυχήματα. Η Τουρκία απαίτησε μονομερώς και παρανόμως τη μεταφορά των ορίων του FIR Κωνσταντινουπόλεως στο μέσον του Αιγαίου, κατά τρόπο που συνέπιπτε με τις τουρκικές διεκδικήσεις επί της υφαλοκρηπίδας.

Επιπλέον, τον Απρίλιο του 1975 η Τουρκία ζήτησε από την Ελλάδα να περιορίσει στα 6 μίλια τον εκτεινόμενο σε 10 μίλια ελληνικό εθνικό εναέριο χώρο, ταυτίζοντας τα όριά του με αυτά της αιγιαλίτιδας ζώνης. Η Ελλάδα αρνήθηκε και συνεχίζει να υποδεικνύει ότι «κανένα αεροσκάφος δεν δύναται να προσεγγίσει το ελληνικό έδαφος πλησιέστερα από 10 ναυτικά μίλια».

Η αμφισβήτηση των ορίων του FIR και του εύρους του ελληνικού εναερίου χώρου συνοδεύθηκε από αιφνίδιες εισόδους τουρκικών μαχητικών στο FIR Αθηνών χωρίς υποβολή σχεδίου πτήσεως στις αρμόδιες ελληνικές αρχές. Σε περίπτωση απλής εισόδου στο FIR (δηλαδή παραβάσεως των κανόνων εναερίου κυκλοφορίας), απογειώνονται ελληνικά μαχητικά που «αναγνωρίζουν» την ταυτότητα των παραβατών. Σε περίπτωση παραβιάσεως του ελληνικού εναερίου χώρου, «αναχαιτίζουν» τα τουρκικά, που υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν τον ελληνικό εναέριο χώρο. Λόγω των χιλιάδων νησιών του Αιγαίου και της συχνής εναλλαγής διεθνούς και εθνικού εναερίου χώρου, οι παραβάσεις των κανόνων εναερίου κυκλοφορίας μετατρέπονται σχεδόν πάντα σε παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου. Στις επικίνδυνες αερομαχίες που γίνονται έχουν χάσει τη ζωή τους, υπερασπιζόμενοι την ελληνική κυριαρχία, τέσσερις πιλότοι (Γιαννικάκης και Πετρούτσος το 1977, Σιαλμάς το 1992 και Ηλιάκης το 2006). Παράλληλα έχουν καταπέσει τέσσερα τουρκικά αεροσκάφη με δύο νεκρούς.

Παρά τις αναχαιτίσεις, ουδέποτε διαμηνύθηκε με σαφήνεια υπό ποιες σαφείς και αυστηρές προϋποθέσεις οι παράνομες είσοδοι στον ελληνικό εναέριο χώρο θα οδηγούσαν σε κατάρριψη του ξένου μαχητικού. Ετσι, από λίγες παραβιάσεις τον χρόνο, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, φτάσαμε σε κάποιες παραβιάσεις την ημέρα. Παλαιότερα, οι Τούρκοι παραβίαζαν τον ελληνικό εναέριο χώρο μεταξύ 6 και 10 μιλίων. Τα τελευταία χρόνια προβαίνουν και σε υπερπτήσεις μικρών ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου.

Σταδιακά, το Αιγαίο μετεβλήθη σε μία sui generis περιοχή ελληνικής περιορισμένης κυριαρχίας, όπου, εάν πλέον αντιδράσει η Ελλάδα με τον τρόπο που αρμόζει σε σοβαρό κράτος, θα την κοιτάξουν όλοι με έκπληξη και ενόχληση. Εχει εμπεδωθεί διεθνώς η αντίληψη ότι οι παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου από τουρκικά μαχητικά είναι μία αποδεκτή πρακτική.

Η κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους για την επί 17 δευτερόλεπτα παραβίαση του τουρκικού εναερίου χώρου προσφέρει στην Ελλάδα τη σπάνια ευκαιρία να ξαναθέσει το θέμα των σοβαρών καθημερινών παραβιάσεων της εθνικής κυριαρχίας. Βεβαίως, οι Τούρκοι ήδη επανέλαβαν την ίδια πρακτική ως αντίδραση στα ατυχή ηλεκτρονικά «τιτιβίσματα» του Ελληνα πρωθυπουργού. Για λίγες, όμως, ημέρες ακόμη «το κλίμα της ημέρας», στο οποίο αναφέρθηκε ο Τούρκος πρωθυπουργός, μας επιτρέπει να θέσουμε τις τουρκικές παραβιάσεις σε πολύ υψηλό πολιτικό επίπεδο και να εκμεταλλευθούμε τη θέση του ΝΑΤΟ, που εκφράζει την αλληλεγγύη του στην Τουρκία, που «υπερασπίστηκε την εδαφική της ακεραιότητα».

Αγγελος Μ. Συρίγος πίκουρος καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο.