Στο προσωρινό γραφείο της, στο Μέγαρο Σταθάτου, ένα μικρό δωμάτιο με τυπικά καφέ έπιπλα και χωρίς τίποτα το «προεδρικό», η Αικατερίνη Σακελλαροπούλου κάνει συναντήσεις και συζητήσεις με τους νέους συνεργάτες της. Σε λίγες ημέρες, το επόμενο Σάββατο 14 Μαρτίου, το προσωρινό γραφείο θα είναι παρελθόν και η πρώτη γυναίκα Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα εισέλθει στο Προεδρικό Μέγαρο της Ηρώδου Αττικού, στο πιο μεγαλοπρεπές από τα κτίρια της εξουσίας στην Ελλάδα, στο ιστορικό γραφείο, γνωστό από αναρίθμητες τηλεοπτικές συνδέσεις και ιστορικές συγκυρίες. Θα είναι καλή Πρόεδρος της Δημοκρατίας; Θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του θεσμού; Και πώς, άραγε, θα αισθανθεί τις πρώτες ώρες μια τόσο αποφασιστική γυναίκα 64 ετών –που δείχνει μία δεκαετία νεότερη– μπροστά στο δέος που σαφώς εμπνέει ένα πρώην παλάτι, όπου πνεύματα ιστορικών ηγετών, βασιλιάδων, προέδρων και πρωθυπουργών περιδιαβαίνουν στους διαδρόμους και στα ψηλοτάβανα δωμάτια και γίνονται εύκολα αντιληπτά από τις ευαίσθητες ιδιοσυγκρασίες;
Κάποιοι θα έλεγαν ότι η αγάπη της προέδρου για τις γάτες –και ο κήπος του Προεδρικού Μεγάρου έχει αρκετές– θα μπορούσε να την καθιστά επιρρεπή στη μεταφυσική, αφού το ευγενές ζώο με τους φανατικούς φίλους έχει μακρά ιστορία μυστηρίου σε αρχαίους πολιτισμούς. Όλες οι πληροφορίες όμως επιμένουν ότι η κυρία Σακελλαροπούλου είναι βαθιά ρεαλίστρια, προσηλωμένη στην πραγματικότητα – στους αριστοτελικούς νόμους και στις νευτώνειες απαιτήσεις της. Η γυναίκα που θα μας απασχολήσει αρκετά την επόμενη πενταετία γεννήθηκε το 1956 στη Θεσσαλονίκη, με καταγωγή από τη Σταυρούπολη Ξάνθης. Ο πατέρας της ήταν ένας εξαίρετος δικαστικός, ο Νικόλαος Σακελλαρόπουλος, ο οποίος για ένα μικρό διάστημα είχε αντικαταστήσει τον Χρήστο Σαρτζετάκη στη «δίκη Λαμπράκη». Η οικογένεια έμεινε στη Θεσσαλονίκη έως το 1963, όταν ο πατέρας μετατέθηκε στην Αθήνα και αργότερα υπηρέτησε έως τον βαθμό του αντιπροέδρου του Αρείου Πάγου.
Η νομικός με τις καλλιτεχνικές ευαισθησίες
Η μικρή Κατερίνα μπήκε στο Αρσάκειο ως μαθήτρια της Γ΄ Δημοτικού. Ήταν καλή σε όλα τα μαθήματα, «χωρίς να είναι φύτουλας», όπως βεβαιώνουν παλιοί φίλοι της. Θα μπορούσε να είχε γίνει αρχιτέκτονας, καθώς ήταν καλή στα θετικά μαθήματα και της άρεσε η αρχιτεκτονική, όπως και η ιστορία της τέχνης. Όμως, δεν ήταν αρκετά καλή στο σχέδιο και τελικά επικράτησε η θεωρητική κατεύθυνση και προφανώς η οικογενειακή παράδοση. Εισήλθε στη Νομική Αθηνών λίγες εβδομάδες μετά τη Μεταπολίτευση, το φθινόπωρο του 1974. Πολλοί έχουν την περιέργεια να μάθουν πώς σκεφτόταν πολιτικά στη φορτισμένη Αθήνα του τότε. Φίλοι της από εκείνη την εποχή μιλούν για μια φοιτήτρια με το ίδιο ανοιχτό και διερευνητικό βλέμμα που έχει σήμερα, να βρίσκεται συχνά στην περίφημη «Ίριδα», το ιστορικό αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου Αθηνών, στη συμβολή των οδών Ακαδημίας και Ιπποκράτους, και να παρακολουθεί ομιλίες και εκδηλώσεις για κάθε λογής ζητήματα και κινήματα, ελληνικά και διεθνή. Δεν εντάχθηκε όμως σε κάποια οργάνωση νεολαίας, δεν μπήκε στον «Ρήγα Φεραίο», τη φοιτητική οργάνωση του ΚΚΕ εσωτερικού, δημοφιλή επιλογή πολιτικοποίησης για ουκ ολίγους συμφοιτητές της. Ίσως αυτή η στάση να επιβεβαιώνει ένα σταθερό χαρακτηριστικό της – ότι «είναι εκεί, χωρίς να ανήκει εκεί», ότι παρακολουθεί τις εξελίξεις από πρώτο χέρι και επεξεργάζεται τα νέα δεδομένα, αλλά διατηρεί την αυτονομία και την ανεξαρτησία της σκέψης της, ότι διαρκώς «ζυγίζει τα πράγματα», απαλλαγμένη από στερεότυπα και προκαταλήψεις.
Αποφοίτησε από τη Νομική το 1978 και ακολούθησαν τέσσερις δεκαετίες κατά τις οποίες από ασκούμενη στο Συμβούλιο της Επικρατείας έγινε το 2018 η πρώτη γυναίκα Πρόεδρος του ΣτΕ από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, χωρίς να ανήκει στο συγκεκριμένο κόμμα και χωρίς να έχει ταυτιστεί με την υποστήριξη αποφάσεων που ήταν αρεστές στην προηγούμενη κυβέρνηση. Στη διαδρομή της στο ΣτΕ ξεχωρίζει η συμμετοχή της από το 2000, όταν προήχθη στον βαθμό του συμβούλου, στο πολυσυζητημένο Ε΄ Τμήμα. Πρόκειται για το τμήμα που ασχολείται με την περιβαλλοντική νομοθεσία και εκείνα τα χρόνια είχε ταυτιστεί με αποφάσεις ιδιαίτερης αυστηρότητας. Η κυρία Σακελλαροπούλου συνεργάστηκε με τον Κωνσταντίνο Μενουδάκο, νυν επικεφαλής της Αρχής Προστασίας για τα Προσωπικά Δεδομένα, τον οποίο θεωρεί δάσκαλό της. Και συνέβαλε στην εξέλιξη της νομολογίας προς την αποτύπωση νέων, περισσότερο ρεαλιστικών ισορροπιών. Η Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι αρκετά κοινωνική, έχει άριστες σχέσεις με προσωπικότητες όπως ο Ευάγγελος Βενιζέλος, παρακολουθεί τις τέχνες, ιδίως τον κινηματογράφο και το θέατρο, περισσότερο το κλασικό και λιγότερο το μοντέρνο. Έχει μία κόρη, τη Νιόβη, και συζεί με τον πρώην σύμβουλο Επικρατείας Παύλο Κοτσώνη, ο οποίος την τελευταία δεκαετία έχει διαγράψει σημαντική διαδρομή στις Βρυξέλλες.
Σε μία από τις τελευταίες της στιγμές ως Πρόεδρος του ΣτΕ, τον Ιανουάριο του 2020. © EPA/PANTELIS SAITAS
Η «αιρετική» πρόεδρος
Η Προεδρία της Δημοκρατίας έχει σφραγιστεί από προσωπικότητες της πολιτικής ζωής που έχουν τιμήσει το αξίωμα κατά τα 45 χρόνια του θεσμού. Για πολλούς είναι τόσο «αιρετική» η ανάδειξη της Αικατερίνης Σακελλαροπούλου, που σίγουρα σηματοδοτεί μια «άλλη προεδρία», όπως λέει ο Κυριάκος Μητσοτάκης, ο οποίος επέλεξε και πρότεινε την ανώτατη δικαστικό για το ύπατο αξίωμα. Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς σημαίνει ο μητσοτακικός αφορισμός για μια «άλλη προεδρία», αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι, πέραν των άλλων, θα πρέπει να αφορά τη συμβολή –συμβολική και ουσιαστική– στην εξέλιξη των αντιλήψεων μέσα από την υπέρβαση αρχαϊσμών και στερεοτύπων που ακόμα ταλαιπωρούν την ελληνική κοινωνία.
Η ισότιμη θέση της γυναίκας, παρά τις δεκαετίες θεσμοθετημένης ισότητας, δεν είναι ακόμα κατοχυρωμένη ούτε έχει αποκτήσει βάθος στη σκέψη και στην πράξη. Ο σεβασμός στο περιβάλλον εκλαμβάνεται ακόμα από πολλούς ως μια αμήχανη υποχρέωση, χωρίς να έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της συνείδησης των πολιτών. Η συνειδητοποίηση των δικαιωμάτων και της σημασίας τους ελάχιστοι θα έλεγαν ότι έχει αποκτήσει βάθος, ενώ ο σεβασμός στα ζώα δεν ταυτίζεται ευρέως με μια στάση πολιτισμού, αυτοσεβασμού και ωρίμανσης του χαρακτήρα, έτσι ώστε να γίνεται αντιληπτή από τους Έλληνες η ενότητα της ζωής πέρα από το στενό εγωιστικό πρότυπο. Η πρώτη γυναίκα Πρόεδρος της Δημοκρατίας, η οποία έχει ξεχωρίσει για την επιστημονική γνώση και την ευαισθησία της στα παραπάνω ζητήματα, είναι βέβαιο ότι με την παρουσία και τις πρωτοβουλίες της μπορεί να δράσει καταλυτικά για αλλαγές στην ελληνική κοινωνία που δεν επιτελούνται απλώς και μόνο με νόμους και διατάγματα, αλλά επιπλέον απαιτούν πρότυπα σε θέσεις ηγετικές, που να αποτελούν οι ίδιοι ζωντανά παραδείγματα των νέων συμπεριφορών. Επομένως, η προσωπικότητα της κυρίας Σακελλαροπούλου με τους συμβολισμούς που φέρει μπορεί να ταυτιστεί με μεταβολές στην ελληνική κοινωνία που να είναι πραγματικές και ουσιαστικές, αφού η ενεργοποίηση συμβόλων μπορεί να συμβάλει στην αλλαγή των αντιλήψεων και των συμπεριφορών, αλλά και στην εξέλιξη των ίδιων των θεσμών. Πολλοί θα έλεγαν ότι η νέα Πρόεδρος είναι μια φεμινίστρια ουσίας, παρά το γεγονός ότι η ίδια δεν δηλώνει φεμινίστρια, σε αντίθεση με ένα από τα πρότυπά της, τη δικαστή του Αμερικανικού Ανωτάτου Δικαστηρίου Ρουθ Μπέιντερ Γκίνσμπουργκ, η οποία δηλώνει φεμινίστρια και δεν αποφεύγει δηλώσεις και αποφάσεις φιλελεύθερες και προοδευτικές, οι οποίες συχνά προκαλούν θυμό στο συντηρητικό κατεστημένο, αλλά και στον Λευκό Οίκο.
Ισορροπίες με προοδευτικό πρόσημο
Αλλά η νέα Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την κατακτημένη αυτονομία της, την ευαισθησία της για το περιβάλλον και την αγάπη της για τα ζώα ή από την εντυπωσιακή διαδρομή της στο δικαστικό σώμα. Κυρίως χαρακτηρίζεται, τόσο ως άνθρωπος όσο και ως δικαστικός, από μια αντίληψη –και επιμένουμε σε αυτό– για τη διερεύνηση και την κατάκτηση νέων ισορροπιών σε προοδευτική κατεύθυνση. Είναι μια σπάνια ιδιότητα που ελάχιστοι διαθέτουν, γιατί απαιτεί γνώση, τέχνη και ταλέντο. Όσοι έχουν παρακολουθήσει τον τρόπο που έχει χειριστεί μεγάλες υποθέσεις, αλλά και όσοι έχουν το προνόμιο να έχουν συνομιλήσει μαζί της έχουν διαπιστώσει ότι διαθέτει μια φυσική κλίση στην αναζήτηση, στην αποκρυστάλλωση και στη συνέχεια στην προώθηση συνθέσεων και συναινέσεων που σε κάθε περίπτωση οδηγούν τα πράγματα πιο μπροστά, χωρίς ρήξεις και συγκρούσεις, χωρίς εντάσεις και ηττημένους. Για παράδειγμα, έχει ταχθεί κατά της αναγραφής του θρησκεύματος στις ταυτότητες, αλλά κατά της αποκαθήλωσης των εικόνων από τις δικαστικές αίθουσες. Έχει υποστηρίξει σειρά αποφάσεων για την προστασία του περιβάλλοντος, όπως είναι η αντίθεση στην εκτροπή του Αχελώου, αλλά έχει προωθήσει με αποφάσεις της ότι η επένδυση στις Σκουριές της Χαλκιδικής μπορεί να προχωρήσει εφόσον τηρούνται οι περιβαλλοντικοί κανονισμοί. Ήταν εισηγήτρια στην απόφαση για τη διατήρηση των Προσφυγικών της Λ. Αλεξάνδρας, αλλά και των διατηρητέων της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ενώ ως Πρόεδρος του ΣτΕ υποστήριξε το 2018 την ένταξη των προσφυγόπουλων στα σχολεία. Προσοχή όμως: Όλες αυτές οι αποφάσεις δεν έγιναν ταυτόχρονα. Καθεμία ήταν τολμηρή και αιρετική τη στιγμή που έγινε. Συνθέτουν όμως ένα πορτρέτο στο οποίο προέχουν η ισορροπία, η λογική και η αρμονία.
Ασφαλώς, σηκώνει πολλή συζήτηση η θέση –δημοφιλής μεταξύ πολιτικών και γραφειοκρατών της νεότερης γενιάς– ότι μπορούν να γίνουν όλες οι αλλαγές και οι μεταρρυθμίσεις με «βελούδινο» τρόπο, χωρίς συγκρούσεις και χωρίς δυσαρεστημένους. Αυτό δεν ισχύει. Σίγουρα όμως μπορούν να προχωρήσουν πολλές ώριμες αλλαγές – αυτές που δεν έχουμε καταλάβει ότι έχουν ωριμάσει εδώ και πολύ καιρό και χρειάζεται κάποιος με ευαίσθητες κεραίες για να τις διακρίνει και να ανοίξει τη συζήτηση με σωστό τρόπο. Τέτοιοι άνθρωποι σπανίζουν, αλλά η νέα Πρόεδρος της Δημοκρατίας ανήκει σε αυτή την ολιγομελή κατηγορία. Δεν δεσμεύεται από την «ισορροπία της ακινησίας», η οποία συχνά χαρακτηρίζει τα δημόσια πρόσωπα, αλλά και τους περισσότερους από εμάς, δεν αρκείται στη συντήρηση της στασιμότητας, αλλά αντίθετα αναζητά εκείνο το επόμενο βήμα που μπορεί να γίνει χωρίς να γκρεμιστεί το οικοδόμημα. Είναι εκείνη που «μπαίνει στον κόπο», που χωρίς να οργανώνει συγκρούσεις (αλλά και χωρίς να τις φοβάται, όταν χρειάζεται) αναζητά τις νέες ισορροπίες που θα αντικαταστήσουν τις παλιές και θα γίνουν αποδεκτές ως ένα νέο «κοινωνικό software».
Από παλαιότερη εκδρομή της στην ορεινή Ελλάδα.
Εκπλήξεις και έργο
Βεβαίως, τα γεγονότα έχουν ένα χαρακτηριστικό, είναι απρόβλεπτα, και γι’ αυτό δεν γνωρίζουμε πώς θα δράσει και πώς θα αντιδράσει η νέα αρχηγός του κράτους απέναντι στα γεγονότα που θα έλθουν. Αλλά, αν η διαδρομή της δείχνει ένα πράγμα, είναι ότι σε όλες τις στιγμές, και ιδίως στις πιο κρίσιμες που ίσως υπάρξουν, εκείνο που θα επιχειρήσει να κάνει είναι να δράσει καταλυτικά για την υπέρβαση των διαφορών, την επικράτηση της ψυχραιμίας, την οικοδόμηση νέων ευρύτερων συμφωνιών και τον εκσυγχρονισμό των αντιλήψεων και των συμπεριφορών. Καθώς το Δίκαιο είναι μια έννοια που εξελίσσεται στον χρόνο, η νέα Πρόεδρος της Δημοκρατίας ανήκει στους ανθρώπους που έχουν το χάρισμα να μπορούν να αναδεικνύουν τις νέες όψεις του Δικαίου που πρέπει να επικρατήσουν σε κάθε λογής πεδία όπου μπορεί να έχουν λιμνάσει απαρχαιωμένες αντιλήψεις. Και το σπουδαιότερο είναι ότι δεν μπορεί μόνο να εντοπίζει τις αλλαγές, αλλά κυρίως μπορεί να πείθει γι’ αυτές με έναν τρόπο αυτονόητο, χωρίς θόρυβο, χωρίς ισχυρογνωμοσύνη και χωρίς επίδειξη, αυταρέσκεια ή «διανοητική κοκεταρία», που μάλλον ξεχειλίζει στον δημόσιο διάλογο. Οι φίλοι της (και έχει αρκετούς, τους οποίους έχει κερδίσει με την ευγένεια, την καλοσύνη και την ακεραιότητά της) λένε ότι δεν έχει την ανάγκη να «δείχνει», ακριβώς επειδή αισθάνεται ασφαλής με το γεγονός ότι «είναι». Αυτές οι ιδιότητες μπορεί να αποδειχθούν ευεργετικές τόσο σε ομαλές συνθήκες όσο και στη διαχείριση κρίσεων που πάντα έρχονται στην πορεία κάθε κράτους και ιδίως της Ελλάδας, που παραμένει απομακρυσμένη από το ιδανικό της σκανδιναβικής αταραξίας. Κατά συνέπεια, παρά το γεγονός ότι το ύπατο αξίωμα δεν έχει εκτελεστικές αρμοδιότητες, για όλους τους παραπάνω λόγους έχουμε να περιμένουμε πολλές εκπλήξεις και αρκετό έργο από τη νέα Πρόεδρο της Δημοκρατίας. ■
