«Όσες ώρες κι αν σας περιγράψω το Διεθνές Φεστιβάλ (ιστορικού) Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου, αν δεν το ζήσετε δεν μπορείτε να καταλάβετε τη σημασία, την αξία, την ομορφιά του νησιού. Εγώ δεν είμαι Καστελλοριζιά, είμαι Κωνσταντινουπολίτισσα, αλλά το Καστελόριζο είναι πραγματικά ένας σπάνιος τόπος, με τρανή ιστορία και λιτή ομορφιά. Έχει αυτό το φως του Αιγαίου, τα ταπεινά αρχοντικά, όλο το νησί εμπνέει και αποπνέει μια αρχοντιά που εκλείπει στις μέρες μας. Σας καλώ, λοιπόν, να το βιώσετε, να το ζήσετε και να γίνετε κομμάτι αυτού του οράματος».
Με αυτά τα ενθουσιώδη λόγια η Ειρήνη Σαρίογλου, ερευνήτρια – ιστορικός, διευθύντρια του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου «Πέρα από τα Σύνορα», έκλεισε τη συνέντευξη που έδωσε στο Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων με αφορμή τη διοργάνωση η οποία διεξάγεται κάθε τελευταία βδομάδα του Αυγούστου στο ακριτικό νησί. Λόγια που περικλείουν όλο το νοιάξιμο και την αγάπη που χαρακτηρίζουν τα μέλη του Ελληνικού Ιδρύματος Ιστορικών Μελετών (ΙΔ.ΙΣ.ΜΕ.) -εμπνευστή και διοργανωτή του φεστιβάλ- τα οποία ασχολούνται με αυτό. Πώς όμως ξεκίνησαν όλα; Γιατί «Πέρα από τα Σύνορα»; Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του φεστιβάλ που έχει συνδεθεί, πολιτιστικά και συναισθηματικά, με το Καστελλόριζο; Ποιο είναι το νησί που τόσοι άνθρωποι πασχίζουν να ξαναβρεί τη θέση που του αξίζει στο πολιτιστικό γίγνεσθαι και γενικά;
Η Ειρήνη Σαρίογλου απαντά σε όλα τα παραπάνω και σε πολλά ακόμα στη συνέντευξη που έδωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και τη δημοσιογράφο Ελένη Μάρκου
Ερ. «Πέρα από τα Σύνορα». Πώς γεννήθηκε η ιδέα του Φεστιβάλ που φέτος μετρά επτά χρόνια λειτουργίας; Πείτε μας, επίσης, δυο λόγια για την επιλογή του τίτλου.
Απ. Το «Πέρα από τα Σύνορα» γεννήθηκε το 2016 όταν είχαμε ολοκληρώσει (ως ΙΔΙΣΜΕ) ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ για το Καστελλόριζο. Θέλαμε να το παρουσιάσουμε και στο νησί, αλλά θεωρήσαμε ότι μια απλή προβολή ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ θα ήταν πολύ λίγο. Ο πρόεδρος του Ιδρύματος, Παναγιώτης Πουλάκος, μας παρότρυνε να σκεφτούμε μια πιο εποικοδομητική ιδέα. Και αυτή η ιδέα μάς οδήγησε στο να θεσμοθετήσουμε, στην αρχή υπό την αιγίδα του υπουργείου Εξωτερικών, το Διεθνές Φεστιβάλ (ιστορικού) Ντοκιμαντέρ που διεξάγεται κάθε χρόνο, την τελευταία εβδομάδα του Αυγούστου, στο Καστελλόριζο. Δεν ξέραμε αν θα πετύχει, δεν ξέραμε ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα, αλλά θεωρήσαμε ότι θα άξιζε τον κόπο μια τέτοια προσπάθεια για να βρει το Καστελλόριζο τη θέση που του αξίζει στο πολιτιστικό γίγνεσθαι.
Την πρώτη χρονιά λάβαμε από περίπου 7 διαφορετικές χώρες 65 ντοκιμαντέρ. Δύσκολο το εγχείρημα, προσπαθήσαμε να το στήσουμε όσο πιο άρτια ήταν εφικτό. Το όραμά μας ήταν να φέρουμε όλον τον κόσμο στο Καστελλόριζο και να μεταφέρουμε την ιστορία και τον πολιτισμό του στα πέρατα της οικουμένης -γι’ αυτό λέγεται «Πέρα από τα Σύνορα». Σας θυμίζω ότι η μεγαλύτερη κοινότητα Καστελλοριζιών ζει και ευημερεί στη μακρινή Αυστραλία -περίπου 100.000 Καστελλοριζιοί σήμερα ζουν και ευημερούν στα ανώτατα αξιώματα της αυστραλιανής κοινωνίας. Γι’ αυτό, επίσης, ονομάζεται «Πέρα από τα σύνορα», γιατί θέλαμε να γίνουμε μια εποικοδομητική και ουσιαστική γέφυρα μεταξύ των Καστελλοριζιών της Αυστραλίας και των Καστελλοριζιών του νησιού.
Ερ. Ποιο είναι το όραμά του Φεστιβάλ; Πιστεύετε ότι έχει επιτευχθεί κάτι από αυτό το όραμα μετά από επτά χρόνια λειτουργίας;
Απ. Μέχρι τη Μικρασιατική τραγωδία, το Καστελλόριζο είχε 14.000 κατοίκους, 3.000 μαθητές και τις καλύτερες σχολές αργυροχρυσοχοΐας της ευρύτερης περιοχής της Λυκίας. Με τη σημερινή ορολογία θα λέγαμε ότι οι Καστελλοριζιοί ήταν εφοπλιστές. Διακεκριμένοι εφοπλιστές του 19ου και του 20ού αιώνα. Αλλά το συγκλονιστικό, πιστεύω, δεν είναι το οικονομικό μέγεθος των Καστελλοριζιών. Το συγκλονιστικό είναι ότι είχαν μια πολύ υψηλή αίσθηση της αλληλεγγύης, όχι ως μια αφηρημένη έννοια, αλλά ως έμπρακτη απόδειξη ότι μπορούμε να πάμε μπροστά όλοι μαζί και όχι μεμονωμένα. Δεν ήταν δηλαδή καθόλου μια εγωκεντρική κοινωνία. Ήταν ακριβώς το αντίθετο. Αυτό το αποδεικνύει μέχρι σήμερα το ίδιο το σχολείο του Καστελλορίζου εν έτει 2022. Είναι δωρεά του ευεργέτη του νησιού, του Λουκά Σαντραπέ, όπως επίσης η Εκκλησία, το Νηπιαγωγείο, το Δημοτικό και το Λύκειο.
Το Καστελλόριζο μέσα στους αιώνες ήθελε ανέκαθεν να μοιάσει στη μεγάλη αρχόντισσα της Ιωνίας, τη Σμύρνη. Ό,τι καλό έφερναν οι Σμυρνιοί, αμέσως το έφερναν και οι Καστελλοριζιοί στον τόπο τους. Έχουμε πάρα πολλά απομνημονεύματα Καστελλοριζιών που αναφέρονται σε βιβλία εκμάθησης της γαλλικής γλώσσας άνευ διδασκάλου τον 19ο αιώνα. Ήταν πάρα πολύ προοδευτική κοινωνία, τολμώ να πω ότι ήταν μια αστική κοινωνία, όπως η Σύρος. Αυτό λοιπόν θέλουμε να ξαναεπιβιώσει και μπορεί να επιβιώσει μόνο αν ο κόσμος επενδύσει τον πολιτισμό. Το Καστελλόριζο είναι ένα γεωγραφικό σημείο πολύ κοντά στη γειτονική Τουρκία. Είναι επίσης μια ουσιαστική γέφυρα με τον γειτονικό λαό. Ανέκαθεν το Καστελλόριζο είχε αμφίδρομες σχέσεις με τη Λυκία, την Αντίφελλο, δηλαδή το σημερινό Κας, αλλά είναι σημαντικό αυτό να έχει μια ουσία. Θεωρώ ότι το «Πέρα από τα Σύνορα» έχει καταφέρει, ως ένα σημείο, αυτά τα επτά χρόνια να το δημιουργήσει εκ νέου.
Ερ. Κάθε χρόνο συμμετέχουν στο Φεστιβάλ εκατοντάδες ταινίες -μάλιστα φέτος είχατε ρεκόρ συμμετοχής: 790 ταινίες τεκμηρίωσης (πέρσι 567) από 100 χώρες. Πώς εξηγείτε αυτή την αύξηση;
Απ. Κάθε χρόνο λαμβάνουμε περίπου 600 ταινίες, φέτος πραγματικά αγγίξαμε τις 800 και το συγκλονιστικό είναι ότι λάβαμε αυτές τις ταινίες από 100 διαφορετικές χώρες. Πρώτα-πρώτα θεωρώ ότι οι συνεργάτες του ΙΔΙΣΜΕ έχουν επαγγελματισμό, μεράκι και πολλή αγάπη γι’ αυτό που κάνουν. Τίποτα δεν γίνεται τυχαία. Μετά, κάθε Σεπτέμβριο, όταν επιστρέφουμε κάνουμε πάντα μια πολύ αυστηρή κριτική στον εαυτό μας γιατί μας απασχολεί μόνον ένα πράγμα: το πώς θα γίνουμε καλύτεροι. Δεν επαναπαυόμαστε στις δάφνες μας, γιατί το αξίζει το νησί, μας το επιβάλλει ο ίδιος ο τόπος. Έχει μια μεγαλοπρέπεια το Καστελλόριζο. Είναι πολύ μικρό αλλά έχει μια ιστορία τόσο τρανή, που αναρωτιέσαι πώς χώρεσε αυτή η ιστορία σε ένα τόσο μικρό νησάκι. Κάνουμε, λοιπόν, με πολύ μεράκι τη δουλειά μας και είναι αλήθεια πως όσοι παρακολουθήσουν το Φεστιβάλ, Έλληνες και ξένοι, θέλουν να ξανάρθουν, να γίνουν αρωγοί, να βοηθήσουν.
Ερ . Με ποιο σκεπτικό γίνεται η επιλογή των ταινιών;
Απ. Η επιλογή των ταινιών κάθε χρόνο γίνεται από μια επαγγελματική επιτροπή 14 ατόμων -επαγγελματίες του χώρου, κινηματογραφιστές, κριτικούς κινηματογράφου, σκηνοθέτες, σεναριογράφους. Οι μισοί είναι ξένοι, διακεκριμένοι άνθρωποι στον χώρο τους, και οι άλλοι μισοί είναι Έλληνες. Αυτοί επωμίζονται το πολύ μεγάλο βάρος, κάθε χρόνο που βγαίνει το κάλεσμα προς τους σκηνοθέτες, δηλαδή από τις 2 Ιανουαρίου, να βλέπουν τις ταινίες που λαμβάνουμε. Δεν το αφήνουμε τελευταία στιγμή μέχρι τον Μάιο που κλείνει το κάλεσμα. Η αλήθεια, πάντως, είναι ότι δεν περιμέναμε να φτάσουμε τις 800 ταινίες φέτος και, από ό,τι μπορώ να προβλέψω, θα είναι πολλές περισσότερες του χρόνου. Γιατί ενώ κλείσαμε το κάλεσμα φέτος, ήδη λάβαμε εκατοντάδες e – mails από δημιουργούς που ήθελαν να στείλουν τις ταινίες τους αλλά ήταν αδύνατον να προλάβει η επιτροπή να δει κι άλλες φέτος. Οπότε του χρόνου θα μεγαλώσει και η προκριματική επιτροπή αναγκαστικά για να μπορέσει να κατανεμηθεί όλο αυτό το υλικό.
Οπωσδήποτε δίνουμε χώρο στους Έλληνες δημιουργούς. Η κατάσταση είναι λίγο άνιση, γιατί ο προϋπολογισμός που έχει ένα ξένο ντοκιμαντέρ δεν έχει καμία σχέση με τον προϋπολογισμό ενός ελληνικού ντοκιμαντέρ. Οπότε ήδη από τον δεύτερο χρόνο λειτουργίας του Φεστιβάλ έχουμε θεσμοθετήσει το Βραβείο Ελληνικού Ντοκιμαντέρ και επειδή το Φεστιβάλ διοργανώνεται από Έλληνες, δηλαδή από το ΙΔΙΣΜΕ, επιλέγονται και ελληνικές ταινίες. Αυτός είναι απαράβατος όρος του καταστατικού του Φεστιβάλ.
Ερ. Από αυτές τις ταινίες πόσες θα προβληθούν;
Απ. Από τις 800 ταινίες που λάβαμε φέτος θα διαγωνιστούν οι 30. Από εκεί και πέρα υπάρχουν άλλες 30 που θα προβληθούν, τιμής ένεκεν, στο Πανόραμα και περίπου άλλες 20 που διαγωνίζονται σε ένα καινούργιο τμήμα, που φτιάξαμε φέτος, σε συνεργασία με το κανάλι ZDF της Γερμανίας. Είναι το τμήμα μICRO για τους κινηματογραφιστές που εξειδικεύονται στο ντοκιμαντέρ μικρού μήκους.
Στο επίσημο πρόγραμμα των 30 ταινιών υπάρχουν τρεις κατηγορίες: μικρού, μεσαίου και μεγάλου μήκους. Ο ταινίες αυτές διαγωνίζονται για τα Βραβεία Καλύτερου Ιστορικού Ντοκιμαντέρ, Καλύτερου Κοινωνικο-πολιτικού Ντοκιμαντέρ, «Οδυσσέας» που θέσπισε η ΓΓ Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας για έναν Έλληνα σκηνοθέτη του εξωτερικού, FIPRESCI, ΕΚΟΜΕ για το καλύτερο Μεσογειακό Ντοκιμαντέρ… Υπάρχουν και οι 30 ταινίες στο Πανόραμα. Κι αυτό γιατί τα τελευταία 7 χρόνια, πολλές ξένες πρεσβείες έχουν δείξει μεγάλο ενδιαφέρον να παρακολουθήσουν το Φεστιβάλ και να μετέχουν με μια δική τους ταινία. Είναι οι λεγόμενες «χάρες» ας το πούμε, πολύ αξιόλογες ταινίες αλλά για κάποιο λόγο δεν έχουν σταλεί να διαγωνιστούν, να επιλεχθούν επίσημα από την προκριματική επιτροπή. Για παράδειγμα, κάθε χρόνο οι πρεσβείες των ΗΠΑ, της Αυστραλίας, της Ιταλίας, της Ισπανίας, την Κύπρου, της Γερμανίας παρακολουθούν όλο το Φεστιβάλ και φέρνουν μαζί τους πολύ αξιόλογες ταινίες που θα προβληθούν στο Πανόραμα του «Πέρα από τα Σύνορα».
Ερ. Πιστεύετε ότι ένα Φεστιβάλ με ταινίες ντοκιμαντέρ ιστορικού ενδιαφέροντος από όλο τον κόσμο θα μπορούσε να συμβάλλει στην αναβάθμιση του μαθήματος της ιστορίας στα σχολεία; Έχουν γίνει κάποιες κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση;
Απ. Διανύουμε μια περίοδο που προέχει η εικόνα. Οπότε και τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια πρέπει να προσαρμοστούν σε αυτή την πραγματικότητα. Θεωρώ ότι ένα διεθνές φεστιβάλ ιστορικού ντοκιμαντέρ προάγει πρώτα – πρώτα την επιστήμη της ιστορίας. Τι ωραία που το είπε ο Αναγνωστάκης: «Θυμάμαι, άρα υπάρχω»! Δηλαδή, χωρίς τη μνήμη δεν υπάρχει μέλλον, δεν υπάρχει πολιτισμός. Η ιστορία δεν είναι κάτι νεκρό, άψυχο, να αποστηθίσετε αυτό το βιβλίο, να πάτε να γράψετε στις πανελλαδικές και μετά να μισήσετε ότι έχει σχέση με την ιστορία. Τολμώ να πω, ανεξάρτητα από το επάγγελμα που κάνετε ή που θέλετε να διαλέξετε στο μέλλον, ακριβώς επειδή ο πατέρας της ιστορίας γεννήθηκε σε αυτήν εδώ την περιοχή, στη Λυκία, δηλαδή ο Ηρόδοτος στην Αλικαρνασσό, έχουμε ένα χρέος παραπάνω -γιατί έλαχε να γεννηθούμε Έλληνες, δεν το επιλέξαμε- να γνωρίζουμε τα βασικά της ιστορίας. Αυτό είναι υποχρέωσή μας, δεν είναι προς διαπραγμάτευση. Δεν γίνεται να είναι ο ελληνικός λαός ανιστόρητος. Μπορείτε να κάνετε μόνον κριτική, μπορείτε να προσπαθήσετε, με κάποιον τρόπο, να συμβάλλετε ώστε να αλλάξει αυτή η καθεστηκυία κατάσταση. Νομίζω ότι το «Πέρα από τα Σύνορα» το κάνει αυτό.
Ερ. Εκτός από τα γνωστά βραβεία που απονέμονται κάθε χρόνο στο Φεστιβάλ, από φέτος προστίθενται δυο νέα, το Βραβείο της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (ΠΕΚΚ) και το Βραβείο Phoenix/ZDF από την κρατική Γερμανική Τηλεόραση (για την κατηγορία μICRO). Τι σημαίνει για εσάς αυτή η ‘αναβάθμιση’;
Απ. Όταν το 2016 τολμήσαμε να ξεκινήσουμε το Διεθνές Φεστιβάλ Ιστορικού Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου δεν φανταζόμασταν τα ευεργετήματα που θα έρθουν μαζί με αυτή την πρωτοβουλία. Ήταν μια στιγμή τρέλας να το τολμήσουμε! Ένα από τα καλά που έχουμε καταφέρει είναι και οι δικές μας παραγωγές, του ΙΔΙΣΜΕ, που αφορούν την ελληνική ιστορία, να βγουν προς τα έξω. Να φτάσουν στα ξένα κανάλια. Ή να φέρουμε τους ξένους δημιουργούς κοντά στους Έλληνες δημιουργούς. Να προάγουμε και να προωθήσουμε τις ελληνικές παραγωγές. Από φέτος θα έχουμε κι ένα τμήμα συμπαραγωγών μέσα στο πλαίσιο του «Πέρα από τα Σύνορα» για να βοηθήσουμε τους Έλληνες σκηνοθέτες να βρουν χρηματοδότες από ξένες χώρες που δίδουν αυτές τις χρηματοδοτήσεις. Είναι τρεις οι χώρες που έχουν μια τέτοια πρόταση συμπαραγωγών, ο Καναδάς, η Γερμανία και η Γαλλία. Φέτος ξεκινούμε με τον Καναδά. Έχουμε φροντίσει να βρούμε ανθρώπους που έψαχναν χρηματοδοτήσεις από το εξωτερικό και να γίνουμε εμείς ένας ουσιαστικός δίαυλος επικοινωνίας.
Σε αυτό το πλαίσιο, πέρσι φιλοξενήσαμε μια πολύ σημαντική φυσιογνωμία, τον Κλάους Έντερ (Klaus Eder), γενικό γραμματέα της Διεθνούς Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI). Ο Κλάους Έντερ, που ήταν ο πρόεδρος της κριτικής επιτροπής πέρσι και από φέτος έβαλε υπό την αιγίδα της FIPRESCI το «Πέρα από τα Σύνορα», έμεινε έκθαμβος από την ποιότητα των ανθρώπων που στελεχώνουν το Φεστιβάλ, από το μεράκι τους -ελληνική λέξη!-, από το πόσο πολύ ‘τρέμουμε’ γι’ αυτό, σαν ένα ‘νεογέννητο’ παιδί 6-7 ετών. Ο συνεργάτης του, λοιπόν, ο επικεφαλής και διευθυντής του ZDF, Ζαν Κριστόφ Καρόν (Jean-Christoph Caron), που ήταν μέλος της κριτικής επιτροπής του Φεστιβάλ, πρότεινε από το 2022 να υπάρξει ένα ξεχωριστό τμήμα που θα το στηρίξει το ZDF, το μICRO. Αυτό το τμήμα θα δίνει βήμα όχι μόνο σε επαγγελματίες του μικρού μήκους ντοκιμαντέρ, αλλά και σε φοιτητές, σε πολύ νέους και άπειρους ανθρώπους που ενδεχομένως να έχουν μια πάρα πολύ καλή ιδέα, την οποία κατάφεραν, με πολύ λίγα μέσα, να την υλοποιήσουν, και να το προβάλλουν. Αυτά τα νέα διαμάντια ψάχνει το ZDF, ο Ζαν Κριστόν Καρόν, και μέσω υμών υλοποιείται και αυτό το όραμα και τους ευχαριστούμε πάρα πολύ γι’ αυτό.
Ερ. Επτά χρόνια Διεθνούς Φεστιβάλ ιστορικού Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου. Τι σας δίδαξαν αυτά τα χρόνια; Ποιες εμπειρίες ήταν οι πιο δυνατές;
Απ. Νομίζω δίδαξαν σε όλη την ομάδα πάρα πολλά πράγματα. Είναι πολλές οι εμπειρίες. Αν και είναι μόνο επτά χρόνια, θα μπορούσα να γράψω βιβλίο για τις συγκινητικές στιγμές, τις δύσκολες στιγμές. Γιατί μην ξεχνάτε ότι είμαστε το μοναδικό φεστιβάλ ντοκιμαντέρ που δεν έγινε διαδικτυακά στα χρόνια του κορονοϊού, παρότι ήταν ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα… Κάθε ένας από τους ξένους δημιουργούς που ερχόμαστε σε επαφή είναι για εμάς ένα σχολείο. Το ίδιο και κάθε μία ταινία -επειδή γνωρίζω από πρώτο χέρι το πόσος κόπος απαιτείται για να υλοποιήσει κανείς ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ, όπως συμβαίνει και με τις δικές μας παραγωγές. Για παράδειγμα, φέτος, υπάρχει μια ταινία στο πρόγραμμα που αναφέρεται στον δικηγόρο του Νέλσον Μαντέλα και στους αγώνες που έκανε ο Μαντέλα. Για να γίνει αυτό το ντοκιμαντέρ δαπανήθηκαν πολλά χρήματα, έγινε μεγάλη έρευνα. Πόσα πράγματα μαθαίνεις μέσα σε 50 λεπτά! Θα πρέπει να διαβάσεις πολλά βιβλία για να αποκομίσεις αυτή τη γνώση. Κάθε νέα έκδοση, τολμώ να πω, είναι ένα Πανεπιστήμιο για μένα προσωπικά, αλλά και για όλους τους συνεργάτες μου.
Ερ. Πέρα από τις προβολές, τι άλλες δράσεις πραγματοποιούνται στο πλαίσιο του φεστιβάλ;
Απ. Από το 2017 χωρίσαμε το Φεστιβάλ σε δυο μέρη. Το ένα είναι το επαγγελματικό, δηλαδή καθαρά για κινηματογραφιστές, και το άλλο μέρος οι εκπαιδευτικές δράσεις για τα 40 παιδάκια του νησιού. Αυτές οι δράσεις μπορεί να είναι από μαθήματα ελεύθερης κατάδυσης μέχρι μαθήματα σεναρίου, ιστορίας, κινηματογράφου, φωτογραφίας… Θέλουμε να σπείρουμε και να εμπνεύσουμε, να διευρύνουμε ορίζοντες. Δεν ξέρουμε αυτό πού θα βγει. Είναι ένα ταξίδι, που θα συνεχιστεί ελπίζω για πολλά χρόνια ακόμα.
Πηγή ΑΠΕ-ΜΠΕ
Ελένη Μάρκου
