Η σύγχρονη πραγματικότητα καλεί τους νέους να αντιμετωπίσουν πολλές και μεγάλες προκλήσεις λόγω του σύνθετου χαρακτήρα της και των έντονων ρυθμών της. Τι πρέπει να κάνει ένας γονιός για να βοηθήσει το παιδί του, ποια είναι τα πιο συχνά αίτια ψυχικών διαταραχών στους νέους και τι πρέπει να κάνει η Πολιτεία για να καλύψει τα κενά και τις νέες ανάγκες.
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, σήμερα, 10 Οκτωβρίου, η ψυχοπαιδαγωγός Δέσποινα Κατσούδα,από την Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας, μας απαντά σε κάποια καίρια ερωτήματα.
Σημειώνεται πως φέτος, η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας αφιερώνεται στην ψυχική υγεία των νέων σε έναν κόσμο που αλλάζει σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Πως μπορεί ένας γονιός να καταλάβει ότι το παιδί του χρειάζεται άμεση ψυχική στήριξη και ενδεχομένως από κάποιον ειδικό;
Όπως κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός, έτσι και κάθε παιδί ή έφηβος είναι διαφορετικός και αντιδρά με έναν πολύ προσωπικό τρόπο στις αλλαγές, τις δυσκολίες και τις κρίσεις που τον δοκιμάζουν.
Γενικά, οι διεθνείς έρευνες έχουν δείξει ότι οι συνηθέστερα αναμενόμενες αντιδράσεις των παιδιών σε ψυχοπιεστικά γεγονότα ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία. Στην προσχολική ηλικία παρατηρούμε πιθανά συμπεριφορές που δείχνουν παλινδρόμηση σε προγενέστερα αναπτυξιακά στάδια, όπως πιπίλισμα του δαχτύλου, νυχτερινή ενούρηση και απώλεια ελέγχου των σφιγκτήρων, φόβο πχ. για το σκοτάδι, υπερβολική προσκόλληση στους γονείς κλπ.
Στη σχολική ηλικία παρατηρούμε ευερεθιστότητα, επιθετικότητα προς τους συνομηλίκους, εναντίωση στους ενηλίκους (γονείς, δασκάλους), ή και αντίθετα, υπερβολική προσκόλληση σε αυτούς, διαταραχές ύπνου, ονυχοφαγία, σχολική άρνηση, απόσυρση, απομόνωση, προβλήματα συγκέντρωσης της προσοχής, πτώση της σχολικής επίδοσης, απώλεια ενδιαφέροντος για προηγούμενες αγαπημένες δραστηριότητες κά.
Στην εφηβική και νεανική ηλικία τέλος, παρατηρούνται επίσης, διαταραχές ύπνου, διατροφής, όρεξης και άλλα σωματικά ενοχλήματα, επίσης απομόνωση, προβλήματα συγκέντρωσης της προσοχής, πτώση της σχολικής επίδοσης, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αλλά και συγκρούσεις με τους ενηλίκους και την εξουσία, προβλήματα στην αναζήτηση της προσωπικής ταυτότητας, δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές στην ένταξη σε μια ομάδα, απαξίωση της εκπαίδευσης και των σπουδών, αδράνεια και παραίτηση, πειραματισμός με διάφορες ουσίες, ριψοκίνδυνη και παραπτωματική συμπεριφορά.
Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί, όταν βρίσκονται κοντά στο παιδί και τον έφηβο, μπορούν να αντιληφθούν πολύ γρήγορα, αν μπορούν να το υποστηρίξουν μόνοι τους σύμφωνα με το αναπτυξιακό στάδιο που διανύει και να παρατηρήσουν ποιες αντιδράσεις χρονίζουν και έχουν ένα χαρακτήρα που δεν μπορούν να διαχειριστούν στο πλαίσιο της συναισθηματικής σχέσης μαζί του.
Που μπορεί να απευθυνθεί για βοήθεια;
Οι γονείς προκειμένου να αξιολογήσουν, αν τα παιδιά τους αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα μπορούν να καταφεύγουν σε δημόσιες υπηρεσίες που είναι αρμόδιες για τη διάγνωση, την αξιολόγηση και τη θεραπεία κάθε είδους ψυχικών ή ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών των παιδιών και των εφήβων.
Μπορούν να απευθύνονται στα Κέντρα Διαφοροδιάγνωσης, Διάγνωσης και Υποστήριξης Ειδικών Εκπαιδευτικών Αναγκών τα γνωστά ΚΕΔΔΥ, τα Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα (ΙΠΚ), την Ειδική Διαγνωστική Επιτροπή Αξιολόγησης (ΕΔΕΑ), στα τμήματα Ψυχιατρικής Παιδιών και εφήβων των Γενικών Νοσοκομείων, στα Κέντρα Ψυχικής Υγείας στα Κέντρα Παιδοψυχικής Υγιεινής και στις Μονάδες Αναπτυξιακής Παιδιατρικής και Εφηβικής υγείας. Επίσης, σε αναγνωρισμένα Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου.
Κάθε είδους ψυχολογική ή παιδοψυχιατρική διαταραχή έχει επίπτωση στην επίδοση των παιδιών και των εφήβων στο σχολείο. Έτσι, τα τελευταία χρόνια πολλά παιδιά και έφηβοι παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες ή έχουν ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.
Ποια είναι τα πιο συχνά αίτια ψυχικών διαταραχών στους νέους και δη στους εφήβους;
Γενικά, τα αίτια των ψυχικών διαταραχών ελέγχονται στο πλαίσιο ενός μοντέλου που είναι γνωστό, ως ‘βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο’. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση ο άνθρωπος γεννιέται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και εξελίσσεται κατά τα αναπτυξιακά στάδια της ζωής του με ένα πολύ προσωπικό τρόπο και σε διαρκή αλληλεπίδραση με τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον και σύμφωνα με τις εμπειρίες στις οποίες συμμετέχει. Τα στοιχεία αυτά «υφαίνουν» τον ψυχισμό του καθώς διαπλέκονται σε ένα πολύπλοκο ιστό, σε ένα «υφαντό» που διαμορφώνεται με μοναδικά στοιχεία ευαλωτότητας ή ανθεκτικότητας για τον καθένα.
Είναι γεγονός ότι η σύγχρονη πραγματικότητα καλεί τους νέους να αντιμετωπίσουν πολλές και μεγάλες προκλήσεις λόγω του σύνθετου χαρακτήρα της και των έντονων ρυθμών της. Πρόκειται για αλλαγές σε επίπεδο προσωπικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο, για αναμετρήσεις στη σχολική κοινότητα και ταυτίσεις με πρότυπα που συχνά προκαλούν άγχος και αίσθημα ανεπάρκειας μέσω του εθισμού στο διαδίκτυο.
Στο 50% των περιπτώσεων, τα προβλήματα ψυχικής υγείας αρχίζουν να εκδηλώνονται από την εφηβική ηλικία-έχοντας καλλιεργηθεί από τα πρώτα χρόνια ζωής-χωρίς, ωστόσο, να υπάρχει πάντα έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία.
Η έγκαιρη πρόληψη απαιτείται από την παιδική ηλικία καθώς η ψυχική ισορροπία και ανθεκτικότητα δομείται από νωρίς μέσα από ένα σταθερό πλαίσιο που απαρτίζεται από καλές σχέσεις, αποδοχή, επιβράβευση, κατανόηση των δυσκολιών ως μέρος της ζωής και αναζήτηση βοήθειας από το οικείο περιβάλλον ή κάποιον ειδικό, όταν απαιτείται.
Παρατηρήσατε αύξηση στα χρόνια της κρίσης; Υπάρχει μείωση το τελευταίο διάστημα;
Γενικά, από τα αποτελέσματα της μέχρι σήμερα έρευνας προκύπτει πως η επίδραση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία του ελληνικού πληθυσμού είναι αξιοσημείωτη.
Οι οικονομικές δυσχέρειες ασκούν πίεση/στρες στους γονείς και τους προκαλούν δυσφορία, η οποία εκδηλώνεται ως συναισθηματικά προβλήματα και προβλήματα συμπεριφοράς. Με τη σειρά τους, τα προβλήματα διαταράσσουν τις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας, για παράδειγμα, αυξάνουν τις συγκρούσεις στο ζευγάρι ή την πιθανότητα ο ένας γονέας να απομακρυνθεί με κάποιο τρόπο, αλλά και βλάπτουν τις τακτικές διαπαιδαγώγησης που χρησιμοποιούν οι γονείς. Όλα αυτά οδηγούν σε προβλήματα στην ανάπτυξη και προσαρμογή των παιδιών.
Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι δέκτες των αρνητικών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης. Από τη μια πλευρά, η κρίση οδηγεί στην απότομη κατάρρευση του παιδικού κόσμου· τα παιδιά αναγκάζονται να μεγαλώσουν πριν την ώρα τους. Από την άλλη πλευρά, ενώπιον του στρες τα παιδιά παλινδρομούν, δηλαδή εκδηλώνουν συναισθήματα, σκέψεις και συμπεριφορές που ταιριάζουν σε μικρότερες ηλικίες.
Εν μέσω κρίσης τι δείχνει να προβληματίζει περισσότερο τους εφήβους; Υπάρχουν νέα στοιχεία προβληματισμού;
Κρίση είναι μια περίοδος αιφνίδιων και οδυνηρών ανατροπών των ισορροπιών που έχουμε εγκαταστήσει στη ζωή μας. Εν μέσω κρίσης καταρρέει δυνητικά κάθε βεβαιότητα, πραγματική ή φανταστική στην οποία έχουμε στηριχθεί.
Γενικά, μια κατάσταση κρίσης βάλει την αίσθηση της ασφάλειας, της ηρεμίας, της ικανότητας για συγκέντρωση και για αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, πηγών ανακούφισης και γαλήνης. Έτσι, χαλαρώνει η πίστη ότι παρά τις αντιξοότητες και τα εμπόδια μπορούμε να τα καταφέρουμε, μαζί και η πεποίθηση ότι αξίζει να αγωνιστούμε ατομικά, αλλά και συλλογικά. Στη σχέση μας με τους άλλους συχνά διακόπτεται η αίσθηση της σύνδεσης και δίνει τη θέση της σε μια αίσθηση μοναξιάς, ανημπόριας, και αποξένωσης ενώ βάλλεται η αίσθηση της ελπίδας ότι όλα θα βελτιωθούν, ότι όλα θα πάνε καλά στο μέλλον.
Τα παιδιά και οι εφήβοι, διαθέτοντας λιγότερες ικανότητες νοητικής και συναισθηματικής επεξεργασίας, κινδυνεύουν να βιώσουν την κρίση και τις αλλαγές που την ακολουθούν ως μια τραυματική κατάσταση, με αρνητικές, βραχυπρόθεσμες και πιθανά μακροπρόθεσμες, επιπτώσεις στη ζωή τους.
Είναι υποχρέωση λοιπόν, όλων μας, γονιών, εκπαιδευτικών και ειδικών της ψυχικής υγείας να δημιουργούμε σε κοινό «μέτωπο» έναν υπερασπιστικό κλοιό ενισχύοντας την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών και των εφήβων μας και μαζί τις ικανότητές τους να αντιμετωπίζουν με αυτοπεποίθηση τις δύσκολες καταστάσεις και γενικά να αξιοποιούν κάθε θετικό στοιχείο στη ζωής τους. Ποιος χώρος είναι άραγε καταλληλότερος για το σκοπό αυτό από αυτόν του σχολικού περιβάλλοντος;
Τι θα έπρεπε να έχει κάνει η πολιτεία που ενδεχομένως λείπει για την περαιτέρω ψυχική στήριξη των νέων;
Σε περιόδους κρίσης παρατηρείται το εξής αντιφατικό και μακροπρόθεσμα δυσλειτουργικό για την κοινωνία φαινόμενο: παρόλο που οι ανάγκες της κοινότητας και του σχολείου σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας πολλαπλασιάζονται, η παροχή τους μειώνεται, λόγω των γενικευμένων περικοπών σε κοινωνικές δαπάνες, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου συντήρησης και επιδείνωσης του επιπέδου ψυχικής υγείας όλου του πληθυσμού.
Διαπιστώνεται επομένως, η αναγκαιότητα υποστήριξης και επέκτασης υπηρεσιών πρόληψης εν μέσω κρίσης, που με χαμηλό κόστος και εύκολη πρόσβαση μπορούν να συμπληρώσουν και να καλύψουν αποτελεσματικά τα κενά και τις ολοένα αυξανόμενες ελλείψεις των δημόσιων υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Υπάρχουν, λοιπόν, λύσεις και αυτές προέρχονται από τον τομέα της πρόληψης. Προϋποθέτουν μόνο, σωστή ενημέρωση και συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων μερών, των παιδιών, της οικογένειας, του σχολείου, της πολιτείας και φυσικά των ειδικών ψυχικής υγείας που μπορούν να δώσουν σημαντικές κατευθύνσεις.
Πρωτοβουλίες φορέων ψυχικής υγείας του τρίτου τομέα που αφορούν προγράμματα πρόληψης, όπως το «Πιλοτικό Πρόγραμμα ενδυνάμωσης/ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας παιδιών & εφήβων που ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες 2018-2019» που πρόκειται να υλοποιήσει η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής & Ψυχικής Υγείας σε 15 τουλάχιστο σχολικές μονάδες με την υποστήριξη της Περιφέρειας Αττικής είναι πιστεύουμε προς τη σωστή κατεύθυνση: να ενισχύσουμε ψυχικά τα παιδιά αλλά και το οικείο περιβάλλον τους, ώστε να ενδυναμωθούν οι οικογενειακοί και σχολικοί δεσμοί που επηρεάζουν σημαντικά τον ψυχισμό τους δίνοντάς τους εφόδια για την αντιμετώπιση των δυσκολιών.
Η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας (Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ.) είναι ένα επιστημονικό μη κερδοσκοπικό σωματείο που ιδρύθηκε στην Ελλάδα το 1981 από τον καθηγητή Ψυχιατρικής Παναγιώτη Σακελλαρόπουλο.
Ο φορέας έχει συμβάλει σημαντικά στην ψυχιατρική μεταρρύθμιση της Ελλάδας βασιζόμενος στις αρχές της Κοινωνικής Ψυχιατρικής. Αναπτύσσει όλο το φάσμα των δράσεων εντός της κοινότητας και σε στενή συνεργασία με αυτή ενισχυόντας την εξωνοσοκομειακή περίθαλψη και την κοινωνική ένταξη ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας. Παράλληλα με τις δωρεάν υπηρεσίες που παρέχει σε μονάδες τις σε Αττική, Φωκίδα, Φθιώτιδα, και την ευρύτερη περιοχή Ροδόπης-Έβρου οργανώνει δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης με στόχο την καταπολέμηση του στίγματος. Αναγνωρίζοντας τη σημασία της πρόληψης σε θέματα ψυχικής υγείας, υλοποιεί εκπαιδευτικά σεμινάρια σε μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς σχολείων στις περιοχές, όπου δραστηριοποιείται επιδιώκοντας διαχρονικά να μιλήσει για τη σημασία της ανάπτυξης ενός υγιούς ψυχισμού από την παιδική ηλικία. Βασικός σκοπός των προγραμμάτων αυτών η ενδυνάμωση των νέων σε κίνδυνο, ώστε να αυξήσουν την ανθεκτικότητά τους και να αποκτήσουν περισσότερο έλεγχο στην ζωή τους.
Συντάκτης Χρήστος Δεμέτης
