Ως η τρίτη ευρωπαϊκή χώρα με τους υψηλότερους δείκτες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού μετά τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία παρουσιάζεται η Ελλάδα, παρά τις υψηλές κοινωνικές δαπάνες. Πέρα από τις γεωγραφικές ανισότητες μεταξύ των χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, καταγράφεται μια σημαντική ανισότητα στους δείκτες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού μεταξύ των δύο φύλων, με τις γυναίκες να πλήττονται περισσότερο τόσο στο σύνολο των μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης όσο και σε επιμέρους χώρες, όπως είναι η Βουλγαρία, η Σλοβενία, η Τσεχία και άλλες χώρες της πρώην Ανατολικής Ευρώπης.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Κοινωνικής Πολιτικής και Οικονομικών της Υγείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και τ. πρόεδρο του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) κ. Γιάννη Υφαντόπουλο, το κοινωνικό κράτος υπήρξε ιδιαίτερα γενναιόδωρο στην Ελλάδα σε σύγκριση με τις άλλες χώρες. Οι κοινωνικές δαπάνες στην Ελλάδα σε ποσοστό του ΑΕΠ ήταν υψηλότερες από τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Τα πλέον πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ για το έτος 2016 παρουσιάζουν τη χώρα μας στην 8η θέση διαθέτοντας το 27% του ΑΕΠ για το κοινωνικό κράτος, ένα ποσοστό που είναι υψηλότερο από τη Γερμανία (25,3%), την Αγγλία (21,5%) και τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ, που είναι 21%.
Ωστόσο, παρά τον γενναιόδωρο χαρακτήρα του κράτους πρόνοιας, οι κοινωνικές παροχές στη χώρα μας δεν φθάνουν αποτελεσματικά σε αυτούς που πραγματικά τις έχουν ανάγκη. Οι πολλαπλές αδυναμίες στην υλοποίηση διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων στον τομέα των Κοινωνικών Ασφαλίσεων, των συντάξεων και της Υγείας οδήγησαν σε αποκλίνουσες τάσεις σε σχέση με τις άλλες χώρες της Ευρώπης που πέτυχαν στοχευμένες κοινωνικές πολιτικές για την αντιμετώπιση της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
«Αντί να επιτύχουμε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα επαρκούς ικανοποίησης των κοινωνικών στόχων με τις υψηλές μας κοινωνικές δαπάνες, φθάσαμε στο έσχατο άκρο των ευρωπαϊκών κοινωνικών δεικτών του “ευρωπαϊκού γίγνεσθαι”» τονίζει ο καθηγητής. Ενδεικτικό στοιχείο για την αναποτελεσματικότητα του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα είναι τα υψηλά ποσοστά φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού.
Ανεργία ίσον κατάθλιψη
Τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για τον μήνα Μάιο του 2016 έδειξαν ότι 588.000 εργαζόμενοι απασχολούνται στη χώρα μας με μέσες μηνιαίες αποδοχές που ανέρχονται σε 394 ευρώ μεικτά, δηλαδή 331 ευρώ τον μήνα μετά τον φόρο και τις ασφαλιστικές εισφορές. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι αμοιβές αυτές είναι κάτω από το κατώφλι της φτώχειας, το οποίο σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της ΕΛΣΤΑΤ φθάνει στα 376 ευρώ τον μήνα. Οι χαμηλές αμοιβές συνδέονται και με την ανεργία, η οποία αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια από 7,7% το 2008 στο 25% το 2016. Παράλληλα, η ανεργία των νέων έφθασε το 2013 στο 50%, για να προσαρμοστεί σε χαμηλότερα επίπεδα και να φθάσει στο 41%. Ωστόσο, εξακολουθεί να είναι η υψηλότερη της χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
«Η ανεργία αφαιρεί χρόνια παραγωγικής ζωής, ιδιαίτερα από τους νέους. Η ανεργία επίσης δημιουργεί στρες, άγχος, κατάθλιψη» τονίζει ο κ. Υφαντόπουλος. Οι μελέτες καταγράφουν αύξηση του άγχους στις νέες ηλικίες λόγω της γενικότερης οικονομικής δυσπραγίας και απογοήτευση των νέων από το εκπαιδευτικό σύστημα και τις υποδομές. «Πώς είναι δυνατόν να φανταστούμε την αυριανή κοινωνία με λιγότερα χρόνια επιβίωσης, με συνταξιούχους στα όρια εξαθλίωσης και με παραγωγικές γενιές που έζησαν στα νιάτα τους σε κατάθλιψη λόγω ανεργίας και ελλείψεις οραμάτων;» διερωτάται ο καθηγητής.
Το «ξεχασμένο» κοινωνικό μοντέλο
Οπως επισημαίνει ο κ. Υφαντόπουλος, η Ευρώπη του Ντελόρ και των άλλων φωτισμένων ηγετών έχτισαν το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο. Ωστόσο, σήμερα κάπου λησμονήθηκαν οι ανθρωπιστικές ιδέες και παρατηρείται μια αποδόμηση του μοντέλου αυτού με μονομερή επικέντρωση στη μείωση των κοινωνικών δαπανών. Στα μνημόνια που έχουν υπογραφεί από τις κυβερνήσεις που βρίσκονται σε κρίση δεν υπάρχουν αναλύσεις και αναφορές για τις κοινωνικές επιπτώσεις των μνημονίων. Δεν υπάρχει συζήτηση για τις αυξανόμενες ανισότητες υγείας, παιδείας και αναδιανομής του εισοδήματος και των ευκαιριών απασχόλησης. Πέρα από το οικονομικό μοντέλο, θα πρέπει να εξεταστεί και η αποτελεσματική υλοποίηση των κοινωνικών στόχων του «ξεχασμένου» ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου.
Διάφορες έρευνες που έχουν εκπονηθεί διεθνώς καθώς και στη χώρα μας για την αποτελεσματικότητα του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου έδειξαν ότι υπάρχει ένας φαύλος κύκλος μεταξύ χρόνιας ασθένειας, υποσιτισμού, αλκοολισμού, ελλιπούς εκπαίδευσης, ανειδίκευτης εργασίας, ανεργίας, περιορισμένης πρόσβασης σε κοινωνικές υπηρεσίες. Τα στοιχεία δείχνουν επίσης ότι όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό του ΑΕΠ που διατίθεται για κοινωνικές παροχές τόσο μικρότερο είναι το ποσοστό φτώχειας σε μια χώρα. Επομένως, οι κοινωνικές δαπάνες και το κοινωνικό κράτος λειτουργούν ουσιαστικά στην καταπολέμηση της φτώχειας.
Οι επιπτώσεις στην κοινωνία και το αμείλικτο ερώτημα
Παρά τα οράματα των ηγετών της Ευρώπης, η πρόσφατη οικονομική κρίση έχει πλήξει όλες τις χώρες της ηπείρου, με σημαντικές επιπτώσεις στις χώρες του Νότου. «Η συνεχιζόμενη κρίση τείνει να εξελιχθεί σήμερα σε μια σύγχρονη κρυφή επιδημία, με σημαντικές επιπτώσεις στην οικονομία, στην κοινωνία και στα υγειονομικά συστήματα» τονίζει ο καθηγητής Κοινωνικής Πολιτικής και Οικονομικών της Υγείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Γιάννης Υφαντόπουλος.
Η συρρίκνωση των κοινωνικών δαπανών και των δαπανών υγείας κατά την περίοδο 2008-2016 έχει δημιουργήσει σημαντικά προβλήματα πρόσβασης και χρήσης των υπηρεσιών υγείας. Η Ελλάδα παρουσιάζει τη μεγαλύτερη μείωση των κοινωνικών και υγειονομικών δαπανών σε σχέση με τις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης και ιδιαίτερα των νοτιοευρωπαϊκών χωρών που επλήγησαν από την κρίση. Λόγω της μείωσης των εισοδημάτων των νοικοκυριών και της μείωσης των κοινωνικών δαπανών, οι δείκτες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού έχουν αυξηθεί, τα κοινωνικά προβλήματα έχουν επιδεινωθεί και οι χαμηλότερες κοινωνικο-οικονομικές ομάδες της χώρας μας πλήττονται περισσότερο από την κρίση. Και το κύριο ερώτημα που έχει τεθεί τα τελευταία χρόνια και παραμένει αναπάντητο ως σήμερα είναι κατά πόσο είναι εφικτή η υιοθέτηση μιας αποτελεσματικής κοινωνικής και υγειονομικής πολιτικής για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης.
Το ΒΗΜΑ
