Στην Ελλάδα του 2021, οι διακρίσεις εις βάρος ατόμων με παχυσαρκία είναι συχνότερες ακόμα και από αυτές που σχετίζονται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη φυλή, το φύλο… Από τον εργασιακό χώρο μέχρι τις παρέες, από το νηπιαγωγείο μέχρι το Πανεπιστήμιο, ο παχύσαρκος όχι μόνο στοχοποιείται αλλά βιώνει διακρίσεις που πολλές φορές φτάνουν ή και ξεπερνούν τα όρια του ρατσισμού.
Στην πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του σήμερα στη «δημοκρατική», ο καταξιωμένος Ρόδιος Δρ Μιχάλης Κούρκουλος, χειρουργός Γαστρεντερικού και Παχυσαρκίας, διευθυντής Χειρουργικής στην Ευρωκλινική Αθηνών και μέλος του Βασιλικού Κολλεγίου Χειρουργών της Αγγλίας, καταρρίπτει μια σειρά από μύθους που διαιωνίζουν το στίγμα του βάρους.
Όπως λέει ο Δρ. Μιχάλης Κούρκουλος, η παχυσαρκία είναι μια ασθένεια, όχι μια κατάσταση επισημαίνοντας ότι η προκατάληψη βάρους και το στίγμα, που είναι διάχυτα και στην Ελλάδα, μπορούν να οδηγήσουν σε διακρίσεις και να υπονομεύσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα κοινωνικά δικαιώματα και την υγεία των ατόμων που πλήττονται.
• Κύριε Κούρκουλε, να ξεκινήσουμε την συνέντευξη από το λεγόμενο «στίγμα της παχυσαρκίας» το οποίο εξακολουθεί να ταλαιπωρεί ανθρώπους τους οποίους στοχοποιεί ο περίγυρός τους εξαιτίας του βάρους τους.
Πράγματι, το λεγόμενο στίγμα της παχυσαρκίας, περιλαμβάνει μια σειρά από πράξεις και συμπεριφορές εις βάρος ατόμων με παραπάνω κιλά, που προκαλούν αποκλεισμούς και περιθωριοποίηση, και οδηγούν σε κοινωνικές ανισότητες. Κλασικό παράδειγμα είναι οι διακρίσεις στον εργασιακό χώρο και στην εκπαίδευση, όπως έχει αποδειχθεί από πολλές μελέτες που αποκαλύπτουν ανισότητες στις ανταμοιβές και στις ευκαιρίες για εξέλιξη.
Ακόμα και στο χώρο της υγείας, πολλές φορές οι παχύσαρκοι αντιμετωπίζονται ή περιθάλπονται ελλιπώς, θεωρούμενοι ως υπεύθυνοι για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται, μια συμπεριφορά βαθιά ρατσιστική, που θα ήταν ανήκουστη και κατακριτέα αν κατευθυνόταν π.χ. εναντίον ενός καπνιστή με καρκίνο στον πνεύμονα.
• Υπάρχει πάντως η εντύπωση ότι παχύσαρκος παραμένει κάποιος που είναι λαίμαργος ή που βαριέται να μπει στη διαδικασία απώλειας βάρους και ίσως κάπως έτσι οδηγούμαστε στις διακρίσεις βάρους.
Αυτό είναι μια κοινή μεν αλλά στρεβλή άποψη. Υπάρχουν πολλές παρανοήσεις που οδηγούν στις διακρίσεις βάρους.
Οι περισσότερες στηρίζονται στην ιδέα ότι η παχυσαρκία οφείλεται αποκλειστικά στα ελαττώματα των πασχόντων, όπως η τεμπελιά και η λαιμαργία, και ότι το σωματικό βάρος βρίσκεται εξ ολοκλήρου κάτω από τον έλεγχο της βούλησης του ατόμου. Η υπόθεση αυτή είναι πολύ διαδεδομένη αλλά επίσης εντελώς λαθεμένη καθώς στηρίζεται σε προκαταλήψεις και αγνοεί τον όγκο των επιστημονικών δεδομένων που έχει συσσωρευθεί τα τελευταία χρόνια. Υπάρχουν μύθοι που διαιωνίζουν το στίγμα της παχυσαρκίας.
• Επειδή πρόκειται για ένα ζήτημα που απασχολεί μεγάλο αριθμό ανθρώπων που βιώνουν το στίγμα με κοινωνικές προεκτάσεις, όπως προαναφέρατε, θα θέλαμε να αναφερθείτε στους μύθους αυτούς, ώστε να γίνει κατανοητό το πρόβλημα στη σωστή του βάση και από τις δύο πλευρές.
Ενας βασικός μύθος είναι πως το σωματικό βάρος είναι απλή αριθμητική μεταξύ πρόσληψης και κατανάλωσης θερμίδων. Αυτή η υπεραπλουστευμένη εξίσωση υποστηρίζεται ακόμα και από επαγγελματίες υγείας, και θεωρεί ότι το σωματικό βάρος είναι ένα ισοζύγιο πρόσληψης τροφής από τη μια και άσκησης από την άλλη, απολύτως ελεγχόμενη από εθελοντικές αποφάσεις.
• Είναι εντυπωσιακό αυτό που λέτε, καθώς όλη η φιλοσοφία για την απώλεια κιλών βασίζεται ακριβώς σε αυτή την άποψη.
Κι όμως η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική. Η ενεργειακή πρόσληψη εξαρτάται από πολλούς άλλους παράγοντες που δεν βρίσκονται υπό τον έλεγχο του ατόμου, όπως την ποσότητα ενέργειας που απορροφάται από τον γαστρεντερικό σωλήνα, που με τη σειρά της επηρεάζεται από το ισοζύγιο πεπτικών ενζύμων, χολικών αλάτων και μικροβιώματος του εντέρου.
Σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης οι ορμόνες του γαστρεντερικού καθώς και νευρικά σήματα. Αντίστοιχα η σωματική άσκηση συμβάλλει μόνο κατά 20-30% στην ημερήσια ενεργειακή δαπάνη του ανθρώπινου σώματος. Ο βασικός μεταβολικός ρυθμός αντιπροσωπεύει το υπόλοιπο 70-80%. Όποια κι αν είναι λοιπόν η αύξηση της ενεργειακής δαπάνης μέσω άσκησης, αυτή είναι σχετικά μικρή για να προκαλέσει σημαντικές αλλαγές, με εξαίρεση άτομα που αθλούνται για πολλές ώρες κάθε μέρα. Πολύ σημαντικό ρόλο παίζουν οι ομοιοστατικοί μηχανισμοί του σώματος, που μεταξύ άλλων, τείνουν να διατηρούν το σωματικό βάρος σ’ ένα σχετικά στενό εξατομικευμένο εύρος.
Αυτό το ρυθμιστικό σύστημα που είναι εντελώς εκτός του ελέγχου του ατόμου, μπορεί να εξουδετερώσει τις εθελοντικές προσπάθειες απώλειας βάρους ενεργοποιώντας ισχυρούς αντισταθμιστικούς μηχανισμούς που οδηγούν σε μείωση του βασικού μεταβολικού ρυθμού και αύξηση του αισθήματος της πείνας. Αυτές οι μεταβολικές και βιολογικές προσαρμογές μπορούν να επιμείνουν μακροπρόθεσμα μετά την απώλεια βάρους και να συνεχιστούν ακόμη και μετά από επαναπρόσληψη βάρους, οδηγώντας σε πρόσληψη μεγαλύτερης ποσότητας βάρους σε σύγκριση με την απώλεια.
• Αρα, κακώς θεωρούμε ότι η παχυσαρκία προκαλείται κυρίως από την εθελοντική υπερκατανάλωση τροφής και τον καθιστικό τρόπο ζωής.
Υπάρχουν πολλαπλές μελέτες που αποδεικνύουν ότι η ημερήσια ενεργειακή δαπάνη ατόμων με δυτικό τρόπο ζωής, δεν είναι πολύ διαφορετική κατοίκων χωρών του Τρίτου Κόσμου.
Υπάρχουν όλο και περισσότερα στοιχεία που υποδεικνύουν άλλες πιθανές συνυπάρχουσες αιτίες, όπως γενετικοί παράγοντες, στέρηση ύπνου, ψυχολογικό στρες και ορμονικές επιδράσεις… Αυτοί οι παράγοντες δεν απαιτούν υπερκατανάλωση τροφής ή σωματική αδράνεια για να εξηγήσουν το υπερβολικό βάρος.
Η συχνή αποτυχία των θεραπευτικών στρατηγικών και των στρατηγικών δημόσιας υγείας που επικεντρώνονται στη σύσταση «να τρώτε λιγότερο και να κινείστε περισσότερο» θα πρέπει να θέτει υπό αμφισβήτηση τον ρόλο της υπερκατανάλωσης θερμίδων και της καθιστικής ζωής ως κύριων αιτίων της παχυσαρκίας.
• Η παχυσαρκία είναι τελικά μια επιλογή τρόπου ζωής;
Αυτή η άποψη είναι ακόμα ένας μύθος. Τα άτομα με παχυσαρκία συνήθως αναγνωρίζουν την παχυσαρκία ως σοβαρό πρόβλημα υγείας, και όχι ως συνειδητή επιλογή.
Δεδομένων των αρνητικών επιπτώσεων της παχυσαρκίας στην ποιότητα ζωής, των γνωστών κινδύνων σοβαρών επιπλοκών και του μειωμένου προσδόκιμου επιβίωσης, το να ορίζεται η παχυσαρκία ως επιλογή είναι μια θλιβερή παραπληροφορημένη εξήγηση της πάθησης.
Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η παχυσαρκία είναι μια ασθένεια, όχι μια κατάσταση. Ενα επιχείρημα που χρησιμοποιείται συχνά κατά της επισήμανσης της παχυσαρκίας ως ασθένειας, είναι ότι με αυτόν τον τρόπο δίνεται το μήνυμα πως η ατομική ευθύνη δεν είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, μειώνοντας έτσι την τήρηση του πιο υγιεινού τρόπου ζωής.
Ο ορισμός της παχυσαρκίας ως ασθένειας ή όχι, ωστόσο, θα πρέπει να βασίζεται σε αντικειμενικά ιατρικά και βιολογικά στοιχεία, όχι σε κοινωνιολογικές επιπτώσεις.
• Ποια είναι αυτά τα κριτήρια;
Αυτά τα κριτήρια περιλαμβάνουν συγκεκριμένα σημεία και συμπτώματα, μειωμένη ποιότητα ζωής, αυξημένο κίνδυνο περαιτέρω παθήσεων, επιπλοκές, και απόκλιση από την κανονική φυσιολογία, για παράδειγμα, φλεγμονή, αντίσταση στην ινσουλίνη, και μεταβολές των ορμονικών σημάτων που ρυθμίζουν κορεσμό και όρεξη.
Με βάση αυτά, η παχυσαρκία έχει αναγνωριστεί ως νόσος τόσο από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, όσο και από δεκάδες επιστημονικές ενώσεις παθολόγων ενδοκρινολόγων και χειρουργών.
• Κύριε Κούρκουλε, επειδή θα διαβάσουν την συνέντευξή μας πολλοί άνθρωποι που αντιμετωπίζουν σοβαρή παχυσαρκία, θα ήθελα να σας ρωτήσω αν είναι -συνήθως- αναστρέψιμη με υγιεινή διατροφή και άσκηση.
Η υπόθεση αυτή δεν υποστηρίζεται επίσης από αποδεικτικά στοιχεία.
• Αρα καταρρίπτεται ακόμα ένας μύθος που έχουμε στο μυαλό μας για την απώλεια βάρους και επειδή αυτή είναι η πιο ευρέως διαδεδομένη τακτική και προτροπή, θα ήθελα να σταθούμε σε αυτό και να μας το αναλύσετε.
Θα πρέπει να πούμε κατά πρώτον, ότι το σωματικό βάρος και η λιπώδης μάζα είναι γνωστό ότι ρυθμίζονται από πολλούς φυσιολογικούς μηχανισμούς, πέρα από την εθελοντική πρόσληψη τροφής και σωματική άσκηση.
Και πλέον υπάρχει τεράστιος όγκος μελετών που αποδεικνύουν ότι η αλλαγή τρόπου ζωής δίνει μόνο μέτρια αποτελέσματα στο σωματικό βάρος στα περισσότερα άτομα με σοβαρή παχυσαρκία.
Λόγω των προαναφερθέντων μηχανισμών της ομοιόστασης, όταν το σωματικό βάρος μειώνεται, το σώμα ανταποκρίνεται με μειωμένο βασικό μεταβολικό ρυθμό και αλλαγές στα σήματα που αυξάνουν την πείνα και μειώνουν τον κορεσμό όπως για παράδειγμα η λεπτίνη και η γκρελίνη.
Αυτές οι αντισταθμιστικές μεταβολικές και βιολογικές προσαρμογές οδηγούν σε επαναπρόσληψη βάρους και επιμένουν για όσο διάστημα τα άτομα βρίσκονται σε κατάσταση μειωμένης κατανάλωσης ενέργειας ακόμα και μετά από πλήρη επαναπρόσληψη βάρους.
• Μιας και κάνατε αναφορά στην επαναπρόσληψη βάρους, θα ήθελα να σας ρωτήσω για τις επεμβάσεις απώλειας που χαρακτηρίζονται ως «εύκολη λύση», κυρίως για άτομα που δεν είναι αρκετά πειθαρχημένα. Τι ισχύει;
Με βάση τα ως τώρα επιστημονικά δεδομένα στηριζόμενα στην εμπειρία εκατοντάδων χιλιάδων επεμβάσεων, οι χειρουργικές επεμβάσεις προκαλούν πολυάριθμες μεταβολές στους αντισταθμιστικούς ομοιοστατικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούνται από την απώλεια βάρους, καθιστώντας την έτσι σημαντική και μακροπρόθεσμη.
Αντίθετα με τις προσπάθειες αλλαγής διατροφής, οι επεμβάσεις απώλειας βάρους οδηγούν σε μακροχρόνια μείωση της όρεξης και αύξηση του βασικού μεταβολικού ρυθμού. Έχουν παρατηρηθεί επίσης σημαντικές μεταβολές στις γαστρεντερικές ορμόνες, στο μικροβίωμα του εντέρου, στο ισοζύγιο χολής και πεπτικών ενζύμων καθώς και στην αντίσταση του σώματος στην ινσουλίνη.
• Πάντως με την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτησή μας, γίνεται αντιληπτό ποιοι είναι οι μύθοι που συντηρούν τελικά τις διακρίσεις βάρους που έχουν ως αποτέλεσμα ακόμα και την περιθωριοποίηση -στην ακραία τους μορφή- συνανθρώπων μας με παραπάνω κιλά.
Το στίγμα και οι διακρίσεις βάρους είναι διάχυτα στη χώρα μας αλλά και παγκοσμίως και προκαλούν σημαντική βλάβη στα θύματά τους.
Η διαδεδομένη αφήγηση της παχυσαρκίας στα μέσα ενημέρωσης, στις εκστρατείες δημόσιας υγείας, στον πολιτικό λόγο, ακόμη και στην επιστημονική βιβλιογραφία που αποδίδει την αιτία της παχυσαρκίας κυρίως στην προσωπική ευθύνη επιδεινώνει την έκφραση του κοινωνικού στίγματος βάρους, και ενισχύει τα στερεότυπα που βασίζονται στο βάρος.
Η προκατάληψη βάρους και το στίγμα μπορούν να οδηγήσουν σε διακρίσεις και να υπονομεύσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα κοινωνικά δικαιώματα και την υγεία των ατόμων που πλήττονται.
Στοιχεία από διάφορες χώρες δείχνουν ότι όταν οι αιτίες της παχυσαρκίας αποδίδονται κυρίως σε εσωτερικούς, ελεγχόμενους παράγοντες ή προσωπικές επιλογές, προκαλείται μεγαλύτερη προκατάληψη βάρους, ενώ η αναγνώριση των σύνθετων αιτίων της παχυσαρκίας- συμπεριλαμβανομένων στοιχείων, όπως η γενετική, η βιολογία και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες- σχετίζεται με χαμηλότερα επίπεδα μεροληψίας βάρους.
Τα ευρήματα αυτά δείχνουν ότι η επικρατούσα αφήγηση της παχυσαρκίας στην κάλυψη ειδήσεων, εκστρατείες δημόσιας υγείας, και πολιτικό λόγο, που επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στις έννοιες της προσωπικής ευθύνης μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην έκφραση του στίγματος του βάρους και να ενισχύσει τα στερεότυπα.
Η επισήμανση της παχυσαρκίας ως ασθένειας, παράγοντα κινδύνου ή πάθησης έχει επιπτώσεις στη θεραπεία και την ανάπτυξη πολιτικής και μπορεί να συμβάλει στην προώθηση ή τον μετριασμό των στιγματισμού των απόψεων προς τα άτομα που επηρεάζονται.
Ο Δρ Μιχάλης Κούρκουλος MSc FRCS, είναι Λαπαροσκόπος Χειρουργός Γαστρεντερικού και Παχυσαρκίας, Master of Science Ελάχιστα Επεμβατικής και Ρομποτικής Χειρουργικής, Fellow of the Royal College of Surgeons of England, Διευθυντής Χειρουργικής Ευρωκλινικής Αθηνών, Υπεύθυνος Τμήματος Παλινδρόμησης και Παχυσαρκίας
