Στη σκιά των σαρωτικών αλλαγών που φέρνει ο νέος Ποινικός Κώδικας παραμένει για την ώρα το περιβόητο άρθρο 336 που αφορά το βιασμό και πώς αυτός ορίζεται νομικά στην Ελλάδα. Ένα άρθρο – καθρέφτης μιας ολόκληρης αντίληψης για τα εγκλήματα έμφυλης βίας, η κορυφαία εκδοχή των οποίων σόκαρε τη χώρα μέσα από την ιστορία της Ελένης Τοπαλούδη.
H Ελένη ήταν το νεαρό κορίτσι που είπε «όχι» και προσπάθησε να αντισταθεί σε σεξουαλική συνεύρεση παρά τη θέλησή της. Το φρικώδες τέλος της είναι γνωστό στο Πανελλήνιο σε μια υπόθεση που απασχολεί ακόμη τις αρχές, την κοινή γνώμη και τα ΜΜΕ.
Αν μια άλλη Ελένη δεν είχε αντισταθεί στους βιαστές της…
Τι θα είχε γίνει, όμως, αν μια άλλη Ελένη στη θέση της Ελένης είχε ξεστομίσει το «όχι» της χωρίς να προσπαθήσει να αντισταθεί; Εφόσον δεν εισακούστηκε η άρνησή της και λόγω των δεδομένων συσχετισμών δυνάμεων που ήταν συντριπτικά εις βάρος της, μια άλλη κοπέλα σε παρόμοια δεινή θέση, δε θα μπορούσε κάλλιστα να ακολουθήσει την επιλογή της μη αντίστασης ως «στρατηγική επιβίωσης» απ’ τα χειρότερα και να υποκύψει βουβά και αμαχητί στις διαθέσεις των βιαστών της; Ίσως εκείνη η Ελένη να είχε ξεγλιστρήσει του θανάτου και να επέστρεφε συντριμμένη μα ζωντανή στο σπίτι της: η επιζώσα ενός ομαδικού βιασμού. Για τον κοινό νου, πάντα, γιατί ο νόμος δεν είναι και βέβαιο πως θα «έβλεπε» κάποιο βιασμό.
Σύμφωνα με τον ισχύοντα ορισμό του βιασμού, αφού η άλλη Ελένη στη θέση της Ελένης υποχώρησε ήσυχα, παραιτήθηκε απ’ την ιδέα να παλέψει, δεν έδειξε ίχνη αντίστασης και βίωσε χωρίς σωματικά σημάδια και μελανιές αυτό που της συνέβη, τότε παίζεται αν έχει βιαστεί. Τι σημασία έχει που δεν ήθελε να υποστεί ό,τι υπέστη;
Έστιν ουν βιασμός…
Λέει το άρθρο 336 περί βιασμού: «Όποιος με σωματική βία ή με απειλή σπουδαίου και άμεσου κινδύνου εξαναγκάζει άλλον σε συνουσία ή σε άλλη ασελγή πράξη ή σε ανοχή της τιμωρείται με κάθειρξη». Ο νομικός αυτός ορισμός θεωρείτο ήδη ξεπερασμένος, ανεπαρκής και αδύναμος να αποδώσει δικαιοσύνη σε ουκ ολίγες περιπτώσεις, συμβάλλοντας στην ατιμωρησία, καθώς παρακάμπτει την «έλλειψη συναίνεσης στη σεξουαλική πράξη» και επικεντρώνεται στη «βία». Όμως αυτή η «έλλειψη συναίνεσης στη σεξουαλική πράξη» αποτελεί το σύγχρονο αναγνωρισμένο διεθνές πρότυπο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για το τι εστί βιασμός. Στη βάση αυτή άλλωστε 55 βουλευτές είχαν θέσει στον υπουργό Δικαιοσύνη, Μιχάλη Καλογήρου, σχετική ερώτηση για την …τύχη του ορισμού με αφορμή και την κεντρική καμπάνια που διεξάγει εδώ και καιρό το ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Αμνηστίας για την αλλαγή του. Ανέφεραν οι βουλευτές μεταξύ άλλων στην ερώτησή τους, σχετικά με το τι σκοπεύει να πράξει το υπουργείο ενόψει μάλιστα του νέου Ποινικού Κώδικα που επρόκειτο να κατατεθεί:
«Η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας (η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης), που θεωρείται ως το πλέον ολοκληρωμένο νομικό πλαίσιο μέχρι σήμερα για την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών, υποχρεώνει τα κράτη να ποινικοποιήσουν όλες τις μη συναινετικές πράξεις σεξουαλικής φύσης».
Μετά την ψήφισή της από τη Βουλή, η Σύμβαση αυτή έγινε νόμος του κράτους το Μάρτιο του 2018. Το νομοσχέδιο κυρώθηκε από την Ολομέλεια της Βουλής με ευρεία συναίνεση. Σύμφωνα με το άρθρο 36 αυτής της Σύμβασης: «Η συναίνεση πρέπει να παρέχεται εκουσίως, ως αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησης του ατόμου η οποία αξιολογείται στο πλαίσιο των περιστάσεων».
Θετικός ο Καλογηρού στην αλλαγή, αλλά «χειρότερος» ο προτεινόμενος ορισμός
Τι απέγινε η ερώτηση αυτή; Όπως είπε στο NewPost ο Χριστόφορος Παπαδόπουλος, ένας εκ των 55 βουλευτών που την υπέγραψαν, ο υπουργός Δικαιοσύνης την απάντησε στις 1 Μαρτίου του 2019. Μεταξύ άλλων ο Μιχάλης Καλογήρου τους τόνισε «τη βούληση του υπουργείου να ανταποκριθεί επαρκώς στις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας (Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης)». Ειδικότερα δε σε ό,τι αφορά την τροποποίηση του άρθρου 336, ο κ. Καλογήρου απάντησε στους βουλευτές ότι «ο ορισμός του βιασμού στη βάση της απουσίας συναίνεσης» σύμφωνα με τη Σύμβαση «έχει αποτελέσει αντικείμενο προβληματισμού στην Ευρώπη και τα Διεθνή Όργανα» όπου εξελίσσεται ένας διάλογος τον οποίο «το υπουργείο παρακολουθεί με μεγάλο ενδιαφέρον».
Ωστόσο, ο νέος ποινικός κώδικας κατατέθηκε και όχι μόνο δεν ενσωμάτωσε τα προβλεπόμενα από τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, αλλά η πρότασή του πηγαίνει την υπόθεση ένα ακόμη βήμα προς τα πίσω. Τουλάχιστον αυτό καταγγέλλεται από πλευράς Διεθνούς Αμνηστίας, που κάνει λόγο για «οπισθοδρόμηση στα δικαιώματα των γυναικών» και θεωρεί το νέο ορισμό χειρότερο απ’ τον παλιό.
«Η νέα πρόταση περιορίζει τις περιπτώσεις της “απειλής σπουδαίου και άμεσου κινδύνου”, μόνο σε εκείνες που αφορούν “απειλή κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας”. Έτσι στενεύει ακόμη περισσότερο η έννοια της “απειλής” αποκλείοντας ευρύτερες αναγνώσεις βίας όπως η ψυχολογική ή ο εργασιακός εκφοβισμός», εξηγεί η Ειρήνη Γαϊτάνου, υπεύθυνη εκστρατειών του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας, στο NewPost. «Σε κάθε περίπτωση, για εμάς ο μόνος ορισμός που είναι αποδεκτός είναι αυτός που βασίζεται στην απουσία συναίνεσης» ξεκαθαρίζει η κ. Γαϊτάνου.
Τι μέλλει γενέσθαι
Για τον Χριστόφορο Παπαδόπουλο η υπόθεση δεν έχει κλείσει. «Έχει φτιαχτεί μια Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή από ειδικούς για την τροπολογία του Ποινικού Κώδικα, που την επεξεργάζεται εδώ και τέσσερα περίπου χρόνια, η οποία μεταξύ άλλων σημαντικών αλλαγών, πρότεινε το συγκεκριμένο άρθρο, το 336» λέει ο κ. Παπαδόπουλος στο NewPost: «Ωστόσο στη διαβούλευση που διεξάγεται (σ.σ. μέχρι τις 27 Μαρτίου) ο υπουργός είναι υποχρεωμένος να λάβει υπόψη του εκτός από το “πόρισμα” της Νομοπαρασκευαστικής τόσο την άποψη της κοινωνίας των πολιτών όσο και αυτή των βουλευτών». Ως εκ τούτου υπάρχουν σαφώς περιθώρια βελτίωσης για τον βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ.
Περιθώρια θετικής έκβασης της ιστορίας διακρίνει και η κ. Γαϊτάνου, εφόσον αναλαμβάνονται συγκεκριμένες πρωτοβουλίες και κινητοποιούνται οι γυναικείες και φεμινιστικές οργανώσεις. Όπως μας ανέφερε, η Διεθνής Αμνηστία θα παρέμβει στη δημόσια διαβούλευση για το νέο Ποινικό Κώδικα καταθέτοντας την πρότασή της για την αλλαγή του 336. Η Αμνηστία, λέει η κ. Γαϊτάνου, έχει κάνει ήδη δύο συναντήσεις για το θέμα σε ευνοϊκό κλίμα: μία με τον ίδιο τον κ. Καλογήρου και μία με τη Γενική Γραμματεία Διαφάνειας και Δικαιωμάτων του υπουργείου Δικαιοσύνης, όπου συμμετείχαν εκπρόσωποι της Γενικής Γραμματίας Ισότητας αλλά και γυναικείων οργανώσεων.
Πού «κολλάει» η αλλαγή
Η χρόνια απουσία ουσιαστικού προβληματισμού επί του θέματος, μια «κεκτημένη ταχύτητα» απέναντι στις «αυστηροποιήσεις» του ποινικού κώδικα και κάποιοι ενδοιασμοί που σχετίζονται με τη δυσκολία του να θεμελιωθεί νομικά η έννοια της «συναίνεσης» φαίνεται πως καθυστερούν την τροποποίηση του 336. Για την Ειρήνη Γαϊτάνου ωστόσο αυτή θεμελιώνεται ήδη νομικά από «διεθνείς συμβάσεις με βάση τους βιασμούς» και επιπλέον «συναντιέται και σε άλλα εγκλήματα». «Ο βιασμός μπορεί να ορίζεται και με βάση την απουσία συναίνεσης στη σεξουαλική πράξη, χωρίς να παραβλέπονται οι αναγκαίες δικαιοκρατικές εγγυήσεις», σχολιάζει ο Χριστόφορος Παπαδόπουλος.
Πάντως, με σημερινή του ανακοίνωση το υπουργείο, αναφέρει πως έχει καταγράψει το ζήτημα: Λέει μεταξύ άλλων: «Το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ήδη έχει καταγράψει τα πρώτα ζητήματα που αναδείχθηκαν από τη διαβούλευση και ετοιμάζει την πρότασή του προς τις ειδικές Νομοπαρασκευαστικές Επιτροπές, η οποία αυτονόητα κινείται στην κατεύθυνση πάγιων πολιτικών που το ίδιο έχει αναπτύξει ήδη από το 2015 και μετά. Ειδικότερα, σε αυτή θα περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, η αντιμετώπιση του ζητήματος της αύξησης του απειλούμενου πλαισίου ποινής για τη διεύθυνση εγκληματικής οργάνωσης, το ζήτημα της ευρύτερης οριοθέτησης της έννοιας της απειλής στο έγκλημα του βιασμού σε σχέση με την προτεινόμενη από τις Επιτροπές, η ανάγκη επανεξέτασης του καθορισμού ορισμένων εγκλημάτων ως πλημμελημάτων και η εισαγωγή στο σχέδιο κρίσιμων αντιρατσιστικών διατάξεων που είχε εισηγηθεί και ψηφίσει η Κυβέρνηση».
Μία γυναίκα κάθε 40 ώρες βιάζεται στη χώρα μας (στην καλύτερη των περιπτώσεων)
Με βάση τα στοιχεία που παραχώρησε η ΕΛ.ΑΣ. στο NewPost φαίνεται ότι στη χώρα μας την περασμένη χρονιά μία γυναίκα έπεφτε θύμα βιασμού κάθε μιάμιση μέρα -για την ακρίβεια κάθε 40 ώρες.
«Ο πραγματικός αριθμός βιασμών είναι πολλαπλάσιος», σχολιάζει η Ειρήνη Γαϊτάνου, «καθώς ένα μικρό ποσοστό θυμάτων βιασμού φτάνει τελικά στο Αστυνομικό Τμήμα». Ο πρόεδρος της Ελληνικής Ιατροδικαστικής Εταιρίας, Γρηγόρης Λέων, είχε κάνει πέρσι την εκτίμηση ότι οι βιασμοί στην πραγματικότητα ανέρχονται ετησίως στους 4.500, καθώς στη Σουηδία, μια χώρα με ανάλογο πληθυσμό με την Ελλάδα, οι βιασμοί υπερβαίνουν τους 5.500. Ωστόσο είναι προφανές ότι εν έτει 2019 πραγματικές μετρήσεις για τη χώρα μας δεν υπάρχουν, γεγονός που προκαλεί αν μη τι άλλο απορία.
Οι γυναίκες-θύματα νιώθουν πως «θα μπλέξουν» χωρίς να δικαιωθούν
Για την κ. Γαϊτάνου το πρόβλημα είναι πολλαπλό: «Αφενός δεν υπάρχει υπεύθυνος κεντρικός φορέας για να γίνεται συστηματική και οργανωμένη καταγραφή των στατιστικών στοιχείων, μόνο διάσπαρτα δεδομένα εμπλεκόμενων πηγών, αφετέρου τα στοιχεία που προέρχονται απ’ την αστυνομία αποτυπώνουν το μικρό κομμάτι των καταγγελλόμενων βιασμών, αφού τα θύματα πολύ συχνά δε μιλάνε. Ο λόγος που δεν μιλούν έχει να κάνει τόσο με το νομοθετικό πλαίσιο που αποθαρρύνει τις γυναίκες και ευνοεί την ατιμωρησία, όσο και με τη βασανιστική διαδικασία από το τμήμα μέχρι τη δίκη, που πρέπει να υπομείνουν». «Πόσες γυναίκες ύστερα από τέτοια βάναυση εμπειρία είναι διατεθειμένες να περιμένουν χωρίς καν να πλυθούν για να πάνε την επομένη στο Τμήμα να δείξουν τους μώλωπές τους (αν έχουν), να υποβάλλονται σε ερωτήσεις όπως “τι φορούσες”, “είχες πιει;” που από θύματα τις μετατρέπουν σε “κατηγορούμενες” και ενδεχομένως να ακούν παραινέσεις του τύπου “τι να καταγγέλλεις τώρα, άκρη δε θα βγάλεις”;» αναρωτιέται η κ. Γαϊτάνου.
Η αλλαγή του 336 δεν αλλάζει ως διά μαγείας την κατάσταση
Η κατάσταση δεν πρόκειται να αλλάξει από τη μια μέρα στην άλλη, καθώς στηρίζεται σε βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις και κουλτούρες σε σχέση με τις γυναίκες που «θέλουν και τα παθαίνουν», που «προκαλούν» κ.λπ. «Οι έρευνες δείχνουν επανειλημμένα ότι πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι δεν πρόκειται για βιασμό όταν το θύμα είναι μεθυσμένο, όταν φοράει αποκαλυπτικά ρούχα ή όταν δεν αντιστέκεται… Η αλλαγή του άρθρου 336 δεν πρόκειται να αλλάξει την κατάσταση αυτή από τη μια μέρα στην άλλη», λέει η Ειρήνη Γαϊτάνου: «Βάζει όμως το λιθαράκι της για να περιοριστεί η ατιμωρησία των δραστών, ανοίγει έναν ουσιαστικό διάλογο πάνω στο εκρηκτικό ζήτημα της έμφυλης βίας που μαστίζει όλη την Ευρώπη και ενδυναμώνει την αυτοπεποίθηση των γυναικών στο να διεκδικούν τα δικαιώματά τους στη ζωή τους και στο σώμα τους, αντί να τις αποθαρρύνει», καταλήγει η υπεύθυνη εκστρατειών του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας.
