Μάνος Τεχνίτης,
δικηγόρος –εγκληματολόγος, υπ. Δρ. Νομικής ΔΠΘ
Στις κοινωνικές επιστήμες ο όρος «ηθικός πανικός» χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια δυσανάλογη και εχθρική αντίδραση απέναντι σε μία κατάσταση ή μία ομάδα η οποία παρουσιάζεται να απειλεί κοινωνικά συμφέροντα και αξίες. Η αντίδραση επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τις αναπαραστάσεις των ΜΜΕ και οδηγεί, μέσα από μια αλληλουχία αντιδράσεων, σε περισσότερο κοινωνικό έλεγχο συνήθως μέσα από τη λήψη νομοθετικών μέτρων.
Έχοντας διαβάσει τα παραπάνω, αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο παραπάνω ορισμός περιγράφει επ’ ακριβώς την παρούσα υγειονομική κρίση. Το ερώτημα είναι, τώρα, πώς το φαινόμενο του ηθικού πανικού στον κορωνοϊό επηρεάζει την κρίση και τη συμπεριφορά του κόσμου και κατ’ επέκταση των εν δυνάμει τουριστικών επισκεπτών.
Στερεοτυπική Αναπαράσταση από τα ΜΜΕ
Ένας παράγοντας, κατά τη γνώμη μου, της επιτυχίας των μέτρων της καραντίνας, ήταν μεταξύ άλλων και το καθεστώς του φόβου που δημιουργήθηκε στους πολίτες για τον κορωνοϊό, ως αποτέλεσμα του τρόπου που τα ΜΜΕ μετέδιδαν τις σχετικές ειδήσεις. Η υπεραπλούστευση της περιγραφής της κατάστασης, η διαμόρφωση συμβόλων και η χρήση στρατιωτικής ορολογίας («ασύμμετρος πόλεμος», «κοινός εχθρός» κ.λπ.) είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα τρόπου αναπαράστασης από τα ΜΜΕ σε τέτοιες περιπτώσεις. Αυτό, όπως είναι λογικό, δημιουργεί στο συλλογικό φαντασιακό (όχι μόνο σε επίπεδο έθνους αλλά και παγκόσμια) την εικόνα ενός «κοινού εχθρού» και εντείνει το συλλογικό φόβο. Τούτο βέβαια, είχε ως αποτέλεσμα την πειθαρχεία και τη σύμπνοια.
Κοινωνικός Έλεγχος
Η προαναφερθείσα κατάσταση επηρεάζει φυσικά σε μεγάλο βαθμό την επιβολή σχετικών μέτρων που αποσκοπούν να αποκαταστήσουν την ασφάλεια. Η ένταση του κοινωνικού ελέγχου είναι αποτέλεσμα του πολιτικού υποβάθρου μιας κυβέρνησης, της αξιολόγησης συνισταμένων και παραγόντων και ταυτόχρονα της ίδιας της ψυχολογίας του κόσμου. Κατά την άποψη μου, το δυσκολότερο σημείο στον κοινωνικό έλεγχο για τον κορωνοϊό δεν αφορούσε την επιβολή των μέτρων καραντίνας αλλά αντίθετα την άρση και αντικατάσταση τους με μέτρα ουσιαστικής προστασίας, λαμβανομένων υπ’ όψη και των άλλων παραγόντων όπως ιδίως η οικονομία.
Η ψυχολογία του
εν δυνάμει τουρίστα
Το λελογισμένο των μέτρων ουσιαστικής προστασίας είναι μεν σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα εξισορρόπησης και ορθολογικής διαχείρισης πολλών συνισταμένων, αλλά δεν παύει να επηρεάζεται σε ένα μεγάλο βαθμό από τον υφιστάμενο ηθικό πανικό για τον κορωνοϊό.
Τα «υγειονομικά πρωτόκολλα», που όλοι οι παράγοντες του τουρισμού αναμένουν με αγωνία να δημοσιευθούν, δεν αρκεί να είναι επιστημονικά «ορθά» αλλά είναι απαραίτητο να πείθουν ότι εκπληρώνουν το σκοπό τους, δηλαδή την ασφάλεια. Με την ίδια πειστικότητα πρέπει να γίνει και η υιοθέτηση τους από τις επιχειρήσεις. Διότι, όπως είναι λογικό, «δε φθάνει να είσαι ασφαλής αλλά να νιώθεις ασφαλής». Όπως είναι δε γνωστό στη συμπεριφορική οικονομία, η καταναλωτική συμπεριφορά και εν γένει οι οικονομικές συναλλαγές ενός ατόμου είναι προβολή της ψυχοσυναισθηματικής του κατάστασης σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Και επειδή ακριβώς ο φόβος δεν κατευνάζεται με την ίδια ευκολία που δημιουργείται, τα παραπάνω θα έχουν ως αποτέλεσμα το συμπεριφορικό ταξίδι του τουρίστα – καταναλωτή να είναι σε αρκετές περιπτώσεις διαφορετικό από αυτό που έχουμε συνηθίσει μέχρι τώρα.
Εν προκειμένω, η χρονική αλληλουχία θα έχει ως εξής:
– Δημοσίευση «υγειονομικών πρωτόκολλων» και άλλων μέτρων
– Απόφαση των επιχειρηματιών / ξενοδόχων αν θα λειτουργήσουν
– Διαμόρφωση κόστους της υπηρεσίας & τιμολογιακή πολιτική
– Έκδοση ταξιδιωτικών οδηγιών
– Έμπνευση – Ονειροπόληση ενδιαφερομένου
– Αξιολόγηση ασφάλειας προορισμού & επιχείρησης (από τον ενδιαφερόμενο)
– Απόφαση – Κράτηση ταξιδιού
– Αλληλεπίδραση με τον προορισμό και την επιχείρηση
– Άποψη – ανατροφοδότηση
Είναι προφανές ότι σε όλα τα παραπάνω στάδια, το ένα είναι προϋπόθεση του άλλου. Με τον χρόνο να μετρά αντίστροφα δεδομένης της έντονης εποχικότητας των ελληνικών προορισμών, κάθε μέρα που ο καταναλωτής – τουρίστας δεν έχει την ευκαιρία να ολοκληρώσει το συμπεριφορικό / καταναλωτικό του ταξίδι, είναι ζημιογόνα τόσο για την ποσότητα όσο και για την ποιότητα των εισερχόμενων τουριστών.
Ας μη ξεχνάμε, τέλος, ότι ναι μεν η πληροφορία είναι αυτή τη στιγμή περισσότερο απαραίτητη από τον ποτέ ώστε ο καταναλωτής να λάβει τις αποφάσεις του, ωστόσο ενδεχόμενη υπερπληροφόρηση είναι πιθανό να δημιουργήσει αυτό που στη συμπεριφορική είναι γνωστό ως «decision fatigue», δηλαδή κούραση και απροθυμία προκειμένου να λάβει ο καταναλωτής την απόφαση. Η μόνη διέξοδος για τον καταναλωτή είναι να λειτουργήσει με την «αρχή της γενίκευσης», δηλαδή να επιλέξει να κλείσει το ταξίδι του με «brands» τα οποία εμπιστεύεται ή έχει για αυτά πολύ καλή εικόνα (είτε είναι μεγάλα πρακτορεία είτε μεγάλα ξενοδοχεία) μεταθέτοντας δηλαδή την ευθύνη της επιλογής σε κάποιον τρίτο.
Κλείνοντας, το σημείο από το οποίο θα εξαρτηθούν πάρα πολλά, είναι και πάλι ο τρόπος που θα γίνει η κοινωνική αναπαράσταση από τα ΜΜΕ. Όπως τα ΜΜΕ έχουν τη δυνατότητα να πυρακτώνουν ηθικούς πανικούς, αντίστοιχα έχουν τη δυνατότητα να τους κατευνάζουν υιοθετώντας καινούργια σύμβολα και προτροπές.
