«Αν και είμαστε αρχιτέκτονες και όχι ειδήμονες σε θέματα στατικότητας, καταφέραμε αποδεδειγμένα να οικοδομήσουμε μια στέρεη γέφυρα φιλίας». Με αυτήν τη φράση η κ. Αναστασία Παπαϊωάννου, Ροδίτισσα αρχιτέκτονας και μέλος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Δωδεκανήσου, καλωσορίζει τους μουσαφίρηδες συναδέλφους της στη Λέρο. Εδώ θα λάβει χώρα η δέκατη συνάντηση Ελλήνων αρχιτεκτόνων από το ΤΕΕ Δωδεκανήσου και Τούρκους από το Επιμελητήριο Αρχιτεκτόνων Μούγλων, υπό τον τίτλο «Αρχιτεκτονική του τόπου και αρχιτεκτονική του Τύπου» με τη συμμετοχή συνολικά 100 επαγγελματιών, μεταξύ των οποίων και ορισμένοι φοιτητές.
Το κλίμα στο παλαιό σχολείο στο Λακκί, σε ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά κτίρια του ρασιοναλισμού, είναι παραπάνω από εορταστικό. «Αποτελεί μια επετειακή συνάντηση, κάτι που αποδεικνύει ότι πλέον η πρωτοβουλία μας, που ξεκίνησε το 2009, έχει αποκτήσει γερά θεμέλια», δηλώνει με ικανοποίηση ο πρόεδρος του ΤΕΕ Δωδεκανήσου, Ιωάννης Γλυνός. Μία ή δύο φορές κάθε χρόνο οι αρχιτέκτονες αφήνουν για λίγο τις οικοδομές χωρίς επιτήρηση και τα σχέδιά τους μισοτελειωμένα πάνω στα γραφεία τους και περνούν με το καραβάκι στην απέναντι «πλευρά». Τα επόμενα εικοσιτετράωρα έχουν τη ευκαιρία να διερευνήσουν την αρχιτεκτονική κληρονομιά του γείτονα αλλά και τη σύγχρονη οικοδομική δραστηριότητα.
Η επιτυχία, ωστόσο, συνίσταται στο ότι το αντάμωμα, που εν Ελλάδι έχει πραγματοποιηθεί στη Ρόδο, στην Κω, στην Πάτμο και στη Νίσυρο, δεν αναλώνεται αποκλειστικά σε επιστημονικά θέματα. «Δεν θα είχε νόημα να περιοριζόμαστε μόνο σε εισηγήσεις αρχιτεκτονικής φύσης, ο στόχος μας είναι να γνωριστούμε μεταξύ μας», διευκρινίζει η κ. Παπαϊωάννου, που είναι επιφορτισμένη με τη διοργάνωση, την οποία κάθε φορά «μπολιάζει» με πολιτιστικές δράσεις.
Φέτος, οι οικοδεσπότες Δωδεκανήσιοι «συστήνουν» στους καλεσμένους τους το Λακκί μέσω μιας ιδιότυπης ξενάγησης από τη Θεατρική Ομάδα Λέρου, τρία μέλη της οποίας κάνουν παντομίμα μπροστά από κάθε εμβληματικό κτίριο της πόλης, που κάποτε έφερε την ιταλική επωνυμία Porto Lago. Παρακολουθώντας τις αινιγματικές κινήσεις και γκριμάτσες των ηθοποιών μπροστά από το θέατρο, για παράδειγμα, οι θεατές προσπαθούσαν να αποκρυπτογραφήσουν το ιστορικό παρελθόν του. «Μας ενδιαφέρει κάθε φορά να εμπλέκουμε στη διαδικασία και την τοπική κοινωνία», σημειώνει η κ. Παπαϊωάννου. Εξ ου και στην αυλή του δημοτικού σχολείου, που σχεδιάστηκε το 1934 από τον A. Benabiti, η ομάδα των αρχιτεκτόνων ετοίμασε για τους μαθητές ένα επιδαπέδιο παιχνίδι με τον χάρτη του οικισμού της Αγίας Μαρίνας, όπου κερδίζει όποιος γνωρίζει καλύτερα την αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου τους.
Η συνάντηση θα ήταν στείρα, αν δεν υπήρχαν στιγμές διάδρασης και αλληλεπίδρασης με φόντο μια αγαπημένη και στους δύο λαούς δραστηριότητα – τον χορό. «Είμαι εντυπωσιασμένος με τις επιδόσεις σας, πιάνετε κυριολεκτικά τα βήματα στην… παράδοση», παρατηρεί με ενθουσιασμό ο κ. Αντώνης Νταλαρής από τον πολιτιστικό σύλλογο «Αρτεμις», ενώ δείχνει στην ελληνοτουρκική παρέα τα βήματα από τον συρτό και άλλους χορούς των Δωδεκανήσων. «Διδάσκω συχνά ξένους, που κατά κανόνα δυσκολεύονται πολύ», προσθέτει ο ίδιος, ενώ οι μαθητές του βρίσκουν αφορμή για καλαμπούρια. Δεν είναι, βέβαια, περίεργο, καθώς η οικειότητα που έχει δημιουργηθεί πλέον είναι μεγάλη. «Η επικοινωνία μας είναι σταθερή σε όλη τη διάρκεια του χρόνου», περιγράφει αρχιτέκτονας από την Κω, που όπως ομολογεί αδημονεί να έρθει η ώρα της τετραήμερης αρχιτεκτονικής απόδρασης. Οταν κάποιος δεν δίνει προσέρχεται, στέλνει αντί αυτού κάποιον φίλο ή συνεργάτη μαζί με ένα κουτί γλυκά για τους Ελληνες φίλους.
Ενθουσιασμός από… το ’86
«Επισκέφτηκα για πρώτη φορά την Ελλάδα οικογενειακώς το 1986», διηγείται στην «Κ» ο Ilhan Erkani, διακεκριμένος αρχιτέκτονας στη γείτονα και «ψυχή» του εγχειρήματος. «Επέστρεψα στην Τουρκία ενθουσιασμένος – με το τοπίο και τους ανθρώπους». Ως νεαρός αρχιτέκτονας τότε στην Κωνσταντινούπολη προτείνει, το 1991, στους συναδέλφους του ένα «αναγνωριστικό» δεκαήμερο ταξίδι στην Ελλάδα, έπειτα από μια πρώτη επικοινωνία με το αντίστοιχο Επιμελητήριο. «Νοικιάσαμε ένα πούλμαν και διασχίσαμε οδικώς όλη τη χώρα», περιγράφει. «Στην Καβάλα είχαμε μια θερμότατη υποδοχή από τον τότε δήμαρχο και νομάρχη, συνεχίσαμε στη Θεσσαλονίκη, στην Αθήνα, στο Ναύπλιο και στην Κόρινθο».
Συντρώγοντας με τους Ελληνες συναδέλφους τους στους πρόποδες της Ακρόπολης, η ομάδα των Τούρκων αρχιτεκτόνων είχε την ευκαιρία να θαυμάσει την Πλάκα, που ήδη βρισκόταν σε καθεστώς προστασίας. «Δεν είχαμε θεσμοθετήσει κάτι ανάλογο στην Τουρκία, οπότε το πλαίσιο προστασίας του Ελληνα νομοθέτη στάθηκε για εμάς ως πρότυπο».
«Είχα δίκιο»
Επειτα από δέκα χρόνια, ο Ilhan μετακομίζει στα νότια της χώρας και προτείνει μια ανάλογη δράση στο νέο του επιμελητήριο, έχοντας πλέον την αυτοπεποίθηση πως η πρότασή του θα βρει ευήκοα ώτα από την άλλη πλευρά του Αιγαίου. «Και είχα δίκιο», λέει στην «Κ» μέσω της διερμηνέως. «Γνωριστήκαμε και άλλαξε η εικόνα που είχε ο ένας για τον άλλο, που ήταν προϊόν παγιωμένων αντιλήψεων, στερεοτύπων και της Ιστορίας που διδάσκεται στα σχολεία». Φυσικά, δεν συμμερίζονται όλοι αυτή την οπτική. «Πολλοί μου λένε επικριτικά “τα λύσαμε όλα τα άλλα θέματα με τους Ελληνες και τώρα ασχολείστε με την αρχιτεκτονική;”».
Γρίφος η αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
«Η μεγαλύτερη πολεοδομική παρέμβαση των Ιταλών στα Δωδεκάνησα εντοπίζεται στη Λέρο, όπου το 1932 ίδρυσαν εξαρχής μια νέα πόλη, το Porto Lago» αναφέρει, μεταξύ άλλων, στην εισήγησή του ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, δρ Βασίλης Κολώνας, που ειδικεύεται στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και έχει κάνει έρευνα πεδίου στο Λακκί.
Ηδη, από το 1923 είχε δημιουργηθεί στο νησί η μεγαλύτερη στρατιωτική βάση της Ανατολικής Μεσογείου, οπότε η ανάγκη για νέους χώρους κατοικίας οδήγησε την ιταλική διοίκηση στην ανέγερση της νέας πόλης του Porto Lago. «Το σημερινό Λακκί ιδρύθηκε ως αυτόνομη ολότητα για να ανταποκριθεί στις ανάγκες της πολιτικής ζωής μιας στρατιωτικής κοινότητας και αποτελεί ένα εξαίρετο παράδειγμα ρασιοναλισμού», εξηγεί στην «Κ» ο καθηγητής. Σήμερα, πλήθος κτιρίων, υπολείμματα από την εποχή της ιταλικής κατοχής και των διαφορετικών ιδεολογικών προσεγγίσεων στην τεχνοτροπία, κοσμούν το Λακκί. Ορισμένα, όπως το δημοτικό σχολείο με την περίκλειστη ημικυκλική αυλή, το θέατρο που κάποτε έφερε την επωνυμία Teatro Roma, η αγορά με τον πτυχωτό τρούλο και το ρολόι χρησιμοποιούνται και σήμερα. Πολλά άλλα, όμως, όπως οι πάλαι ποτέ μονοκατοικίες και διπλοκατοικίες των Ιταλών αξιωματικών, μοιάζουν να μαραζώνουν. «Το ελληνικό κράτος ήδη από το 1980 έχει κηρύξει ως διατηρητέα τα περισσότερα κτίρια της ιταλοκρατίας, ενώ το Λακκί προστατεύεται ως παραδοσιακός οικισμός από τα υπουργεία Πολιτισμού και Νησιωτικής Πολιτικής», σημειώνει ο δρ Κολώνας. «Ωστόσο, δεν αρκούν η μη κατεδάφιση και η συνεχής χρήση των κτιρίων, απαιτείται και ένα πρόγραμμα προστασίας και ανάδειξης για να ανακτήσουν τη θέση που τους αξίζει», συμπληρώνει με νόημα.
Στο νησί τα κτίρια αποτελούν σημείο αναφοράς αλλά και αντιπαραθέσεων. Για πολλούς αποτελούν μνημεία μιας πολυετούς καταπίεσης του ντόπιου πληθυσμού, μέρος του οποίου αναγκάστηκε να αποποιηθεί την κτηματική του περιουσία αντί πινακίου φακής, ώστε αυτά να κατασκευαστούν. Ως εκ τούτου, η διάσωσή τους δεν τους συγκινεί. Αλλοι αντιμετωπίζουν το ιστορικό παρελθόν διαφορετικά, μακαρίζοντας τους Ιταλούς που άφησαν αυτά τα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα στην πατρίδα τους. Κάποιοι λίγοι βρίσκουν την ισορροπία μεταξύ των δύο άκρων, αναγνωρίζοντας την αξία ενός πολυπολιτισμικού παρελθόντος, που όμως δεν ωραιοποιούν. Εσχάτως, πληθαίνουν οι φωνές όσων φιλοδοξούν το Λακκί να ενταχθεί στα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco, άλλοι πάλι αντιπροτείνουν να κηρυχθεί ιστορικός οικισμός, ώστε να υπόκειται στους τακτικούς ελέγχους του υπουργείου Πολιτισμού, για να αποφευχθούν οι αυθαιρεσίες στο μέλλον. Αναμένεται να δούμε, ποια φωνή θα εισακουστεί.
Σαν Πριγκηπόννησα
«Ο τρόπος που η ιστορική εξέλιξη αντικατοπτρίζεται στα κτίρια της Δωδεκανήσου μάς παραπέμπει στην ιδιαίτερη αρχιτεκτονική κληρονομιά των Πριγκηποννήσων», ανέφερε στην ομιλία της η Τουρκάλα καθηγήτρια Önal Feride στο Yldz Teknik Üniversitesi της Τουρκίας. «Η ανοικοδόμησή τους ξεκίνησε στα μέσα του 19ου αιώνα, κατά την εποχή της τουλίπας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου επικρατούσε μια δυτικόστροφη αντίληψη στην αρχιτεκτονική» επισημαίνει η δρ Feride, ενώ προβάλλει φωτογραφίες από εμβληματικά κτίσματα, πάλαι ποτέ ιδιοκτησίες Ελλήνων και Αρμενίων. «Οι τεχνίτες προέκριναν ως υλικά το ξύλο και την πέτρα» συμπληρώνει, «σήμερα, συνδέουμε συνειρμικά τα νησιά με τις γάτες, τις άμαξες και τους κήπους». Τα οικοδομήματα αποτελούν τους ζωντανούς μάρτυρες της Ιστορίας. «Το ορφανοτροφείο στην Πρίγκηπο εξακολουθεί να είναι το πιο μεγάλο ξύλινο κτίριο σε όλο τον κόσμο» υπενθυμίζει η καθηγήτρια. «Πολλά κτίρια έχουν κηρυχθεί διατηρητέα, ωστόσο ο σχετικός νόμος άργησε να εφαρμοστεί, με συνέπεια πολλά αριστουργήματα να καταστραφούν», καταλήγει.
Οι συζητήσεις των αρχιτεκτόνων συχνά παίρνουν τη μορφή group therapy, καθώς μπορούν να μοιραστούν έγνοιες και προβληματισμούς, που οι μη αρχιτέκτονες μάλλον δεν συμμερίζονται. «Διαπιστώνουμε και στις δύο χώρες, πόσο καταλυτικός είναι ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης στη διαμόρφωση του αρχιτεκτονικού τοπίου» υποστηρίζει ο αρχιτέκτονας Ilhan Erkani, «καθώς είναι οι υπηρεσίες της που εκδίδουν τις απαιτούμενες άδειες για την ανέγερση κτιρίων». Οπως με πικρία ομολογεί, «σε εμάς, πάντοτε, λίγους μήνες πριν από τις εκλογές, οι νόμοι χαλαρώνουν και τότε δίδεται το πράσινο φως για πολλές παράνομες κατασκευές».
Φαραωνικά ξενοδοχεία
Μοιραία, η συζήτηση οδηγείται στα φαραωνικών διαστάσεων ξενοδοχεία που βρίσκονται στα μικρασιατικά παράλια της Τουρκίας. «Πρόκειται για νέες κρατικά υποστηριζόμενες τουριστικές επενδύσεις, στις οποίες παραχωρήθηκαν ακόμα περιοχές προστατευόμενες για αρχαιολογικούς, περιβαλλοντικούς ή ιστορικούς λόγους», εξηγεί. «Αυτό αποτέλεσε ένα κοινό φαινόμενο της δεκαετίας του ’90, όπως άλλωστε και η εξάπλωση της κατασκευής εξοχικής κατοικίας».
Καθημερινή
