Ο Μιχάλης Τσαβαρής, από τους νεότερους ιεροψάλτες στη Ρόδο, ως παιδί, όταν οι συμμαθητές του ονειρεύονταν όταν μεγαλώσουν να πάνε στο διάστημα ή να γίνουν οι ήρωες των παιδικών παραμυθιών ή των κινουμένων σχεδίων που έβλεπαν στην τηλεόραση, εκείνος φανταζόταν τον εαυτό του να ψάλλει στο ιερό Ιερό Ναό του Ευαγγελισμού…
Από πολύ μικρός ανακάλυψε την αγάπη του για την βυζαντινή μουσική και δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά… Γιος του αείμνηστου και ιδιαιτέρως αγαπητού πρωτοπρεσβύτερου του Οικουμενικού Θρόνου και εφημέριου του ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Άνω πόλεως Ρόδου, πατέρα Βασίλειου Τσαβαρή και εγγονός του εφημέριου του Αγίου Δημητρίου παλαιού κοιμητηρίου Ρόδου και της Παναγίας Φανερωμένης-Σκέπης Μιχαήλ Τσαβαρή, βλέπει σήμερα το παιδικό του όνειρο να πραγματοποιείται καθώς πρόσφατα μετατέθηκε ως πρωτοψάλτης στον Ιερό Καθεδρικό Ναό της Ρόδου.
Στην πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στη «δημοκρατική», ο μουσικός, άρχων πρωτοψάλτης Ι.Μ. Χαλκηδόνος Κων/πόλεως, διπλωματούχος Βυζαντινής Μουσικής και πρωτοψάλτης στον Ιερό Ναό του Ευαγγελισμού μιλάει για την βυζαντινή μουσική, το ενδιαφέρον των νέων ανθρώπων για την ιεροψαλτική, για την κατάσταση δύο χρόνια μετά την πανδημία και περιγράφει τα συναισθήματά του όταν πληροφορήθηκε για την νέα του θέση.
• Μιχάλη να ξεκινήσουμε την συνέντευξη από την πρόσφατη μετάθεσή σου ως πρωτοψάλτης στον Ιερό Καθεδρικό Ναό του Ευαγγελισμού. Τι σημαίνει αυτό για ‘σενα;
Ήταν μια προσωπική επιλογή του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας κ. Κυρίλλου τον οποίο και ευχαριστώ πολύ για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου. Θα προσπαθήσω να φανώ αντάξιος των προσδοκιών της Ιεράς Μητροπόλεώς μας και των προκατόχων μου. Δεν θα στο κρύψω, ήταν ένα όνειρο που είχα από πολύ μικρή ηλικία όταν άρχισα να καταλαβαίνω ότι η βυζαντινή μουσική θα παίξει μεγάλο ρόλο στη ζωή μου. Είναι όμορφο όταν είσαι μικρός και σκέφτεσαι “θα ήθελα όταν μεγαλώσω να είμαι ο ψάλτης αυτής της εκκλησίας”, μεγαλώνοντας και μετά από πολλούς κόπους, να βλέπεις αυτό που οραματιζόσουν πριν από πολλά χρόνια να γίνεται πραγματικότητα. Με την ευκαιρία που μου δίνετε, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ιερείς του ναού π. Ιωάννη Χαλκιά και π. Εμμανουήλ Σκλιβάκη – λάτρεις και οι δύο της βυζαντινής μουσικής – καθώς επίσης τον άρχοντα λαμπαδάριο κ. Δανιήλ Συρόπουλο όπως επίσης και τους βοηθούς του για την όμορφη υποδοχή και τη μεγάλη αγκαλιά που μου άνοιξαν. Μέσα από τον σεβασμό και την αγάπη τους στον Ιερό καθεδρικό μας ναό, έχω βρει τις ιδανικές συνθήκες για έναν ψάλτη. Πέρα από αυτό και την επίτευξη του στόχου και της εκπλήρωσης του ονείρου που είχα από παιδί για τον συγκεκριμένο ναό, δεν έχει αλλάξει κάτι. Σε οποιονδήποτε ναό ψάλλεις, ασκείς ένα λειτούργημα που πρέπει να φέρεις εις πέρας.
• Η συνειδητή πορεία σου στην ιεροψαλτική από μικρή ηλικία φαίνεται πάντως να σε δικαιώνει…
Τίποτα δε γίνεται χωρίς να κοπιάσεις και χωρίς να έχεις τους σωστούς ανθρώπους γύρω σου για να σε στηρίξουν… Τι να πρωτοθυμηθώ… Τα πρώτα μου χρόνια στο ωδείο πλάι στον αγαπημένο μου δάσκαλο πρωτοψάλτη του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Ναυπάκτου Παντελεήμων Αναστασόπουλο… Την αγάπη του μακαριστού πατέρα μου για την εκκλησία και τη βυζαντινή μουσική που χωρίς τη δική του πατρική συμβουλή και ώθηση για να ασχοληθώ με τη βυζαντινή μουσική, δε θα μιλούσαμε τώρα… Τη στήριξη από το σύνολο των ιεροψαλτών του νησιού μας… Τα αμέτρητα ταξίδια μου στην Κωνσταντινούπολη όπου μαθήτευσα για κάποιο καιρό και προσπάθησα να αφομοιώσω αυτό που λέμε “πατριαρχικό ύφος και παράδοση”… Είναι όλες αυτές οι στιγμές που σας περιέγραψα σταθμοί της πορείας μου, για να φτάσω εδώ που είμαι σήμερα.
• Η δική σου πορεία και το γεγονός πως με την ιεροψαλτική συνδυάζεις και επαγγελματικά αλλά και ως τρόπο ζωής την αγάπη σου για τη μουσική, αποτελεί κίνητρο και για άλλους νέους ανθρώπους να ασχοληθούν με την βυζαντινή μουσική;
Η μουσική είναι στη ζωή μου από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Κατάφερα να κάνω το χόμπι μου τη βασική δουλειά μου και αυτό με κάνει χαρούμενο όλα αυτά τα χρόνια, μιλώντας πάντα για την κοσμική μουσική. Το κεφάλαιο βυζαντινή μουσική είναι διαφορετικό… Εάν η προσέγγιση των πιθανών ενδιαφερομένων είναι αμιγώς επαγγελματική, θα πρότεινα σε όλους τους ανθρώπους που θέλουν να ασχοληθούν γι’ αυτό τον λόγο, να μην το κάνουν. Ο ψάλτης είναι συνεργάτης του ιερέως που κατέχει τη χαμηλότερη βαθμίδα του κλήρου. Τη βυζαντινή μουσική πρέπει να την προσεγγίσεις με πολύ υπομονή, ευλάβεια και φόβο Θεού. Πολλοί νομίζουν ότι τη βυζαντινή μουσική τη μαθαίνεις όταν πάρεις ένα δίπλωμα από κάποιο ωδείο. Η αλήθεια είναι όμως πως όταν τελειώσεις τις σπουδές σου τότε ξεκινάει η πραγματική μελέτη… Ο πλούτος της είναι αμύθητος και κάθε μέρα όσοι ασχολούμαστε με την βυζαντινή μουσική υπό αυτή την έννοια, γινόμαστε πλουσιότεροι και θα μου επιτρέψετε να πω και πληρέστεροι.
• Εχω την αίσθηση πάντως πως τελευταία καταγράφεται ένα ενδιαφέρον από νέους ανθρώπους για την ιεροψαλτική διακονία, που δεν είναι μια διεκπεραιωτική διαδικασία αλλά έχει το δικό της ξεχωριστό ρόλο, μέσα στην εκκλησία.
Ο ιεροψάλτης, αποτελεί τον βασικό συνεργάτη του ιερέως του Ναού. Το ό,τι πολλοί νέοι έχουν έρθει κοντά στην βυζαντινή μουσική είναι κάτι που έχω παρατηρήσει και εγώ και είναι ιδιαιτέρως ενθαρρυντικό. Είναι ένα καλό σημάδι που δείχνει ότι η ξεχωριστή αυτή τέχνη δεν θα χαθεί και τα αναλόγια στις εκκλησίες μας θα συνεχίσουν να έχουν ψάλτες! Κι αυτό είναι κάτι που έχουμε μεγάλη ανάγκη, ιδιαίτερα στα νησιά και στα χωριά μας. Ακούραστοι εργάτες της ψαλτικής τέχνης ο πρόεδρος του συλλόγου ιεροψαλτών Ρόδου “Ευάγγελος Μουτάφης” κ. Στέργος Παρασκευάς και το διοικητικό συμβούλιο, που έχουν κάνει συνεργασίες με πολλά ωδεία, όπως το ωδείο Δωδεκανήσου όπου είμαι κι εγώ καθηγητής βυζαντινής μουσικής. Είναι σημαντικό να αναφέρω στο σημείο αυτό ότι η Unesco, ενέκρινε την εγγραφή της Βυζαντινής Μουσικής στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας ως ζωντανή παραδοσιακή τέχνη στην Ελλάδα και την Κύπρο, .
και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πολιτισμικά μας αγαθά, τα οποία όχι μόνο πρέπει να διαφυλάξουμε αλλά και να μεταλαμπαδεύσουμε. Γι’ αυτό και είναι σημαντικό, το γεγονός ότι υπάρχουν νέοι άνθρωποι που ενδιαφέρονται για την βυζαντινή μουσική.
• Ποια κοινά στοιχεία -αν υπάρχουν- εντοπίζεις στους πιστούς που σε παρακολουθούν στην εκκλησία και στους θαμώνες των κέντρων που εμφανίζεσαι το βράδυ;
Δεν έχω διαπιστώσει κάποιο κοινό σημείο. Οι μεν έρχονται για να διασκεδάσουν οι δε έρχονται για να προσευχηθούν. Ο ψάλτης δεν είναι κάποιος που θα σε ψυχαγωγήσει. Είναι ο εκπρόσωπος του λαού και η δουλειά του είναι μόνο με την όμορφη φωνή του και τα σωστά διαστήματά του να καταφέρει να κάνει τον πιστό να προσευχηθεί. Από μουσικής άποψης, ίσως η αγάπη για τη μουσική να είναι ένα κοινό στοιχείο και αυτό που πρέπει να σημειώσουμε βεβαίως είναι ότι το ένα δεν αναιρεί το άλλο. Εχω δει στην εκκλησία θαμώνες στα κέντρα που εμφανίζομαι και έχω δει στα κέντρα που εμφανίζομαι πιστούς που έρχονται να προσευχηθούν στην εκκλησία. Στην καθημερινότητά μας, στον τρόπο ζωής μας χωράνε όσα γίνονται με αγάπη και από αγάπη.
• Ως καθηγητής Βυζαντινής Μουσικής στο Ωδείο Δωδεκανήσου θα έλεγες ότι υπάρχει ενδιαφέρον για την βυζαντινή μουσική στη Ρόδο, υπάρχει ανταπόκριση; Θα έλεγε κανείς ότι ίσως είναι η λιγότερο προβεβλημένη πλευρά της μουσικής.
Η αλήθεια είναι ότι η πανδημία πήγε τα πράγματα όλα πίσω. Ήταν δύο χαμένα χρόνια από τις ζωές μας αν το καλοσκεφτείς… Ο κόσμος φοβόταν να στείλει τα παιδιά του σε φροντιστήρια, ωδεία, δραστηριότητες. Ελπίζω σιγά σιγά να βρούμε τον δρόμο μας. Συμφωνώ σε αυτό πως είναι η λιγότερο προβεβλημένη πλευρά της μουσικής αλλά γιατί σου κάνει εντύπωση; Ρίξε μια ματιά στα social media και θα δεις τα ακούσματα που προτιμά ένα μεγάλο μέρος της σημερινής νεολαίας και θα καταλάβεις ότι μουσικά -αν όχι γενικά- έχουμε φτάσει στον πάτο. Ευτυχώς όμως, αυτό που διαπιστώνω, είναι ότι υπάρχουν ακόμα άτομα που ξεχωρίζουν την ποιότητα, που αντιλαμβάνονται τι μπορεί να προσφέρει η σωστή μουσική παιδεία.
• Ποια είναι η ειδοποιός διαφορά της ψαλτικής από άλλες μορφές φωνητικής μουσικής;
Είναι πολύ μεγάλο θέμα για να το αναπτύξουμε αναλυτικά, όμως σου πω ότι η βυζαντινή μουσική χωρίζεται σε βυζαντινή εκκλησιαστική και εξω-εκκλησιαστική, δημοτική ή παραδοσιακή μουσική. Έχουν σχέση μεταξύ τους αλλά έχουν και διαφορές. Όπως μας πληροφορεί ο κ. Γρηγόριος Θ. Στάθης ομότιμος καθηγητής Βυζαντινής Μουσικολογίας και Ψαλτικής Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών «οι δύο αυτοί κλάδοι της εθνικής μας μουσικής αφορούν στο ίδιο άτομο και θεραπεύουν παραπληρωματικά τις ανάγκες της ψυχής. Ο ίδιος άνθρωπος που ψέλνει ή ψελλίζει τα τροπάρια μέσα στην εκκλησία, είναι ο ίδιος πάλι που έξω στον αυλόγυρο της εκκλησίας ή του ερημοκκλησιού χορεύει και τραγουδάει υπακούοντας στα σκιρτήματα της καρδιάς του για τις χαρές της ζωής». Πέρα από αυτή τη γενική διαπίστωση ταυτότητας, μπορούν να ανιχνευθούν και άλλες ταυτοποιήσεις·
α) ότι έχουν κοινή λειτουργικότητα και αποβλέπουν στους ίδιους στόχους, κυρίως “στην έκφραση των συναισθημάτων που πλημμυρίζουν την καρδιά του ανθρώπου στις χαρές και στις λύπες της ζωής, στους καημούς της αγάπης και του θανάτου.
β) ότι συνυπάρχουν και λειτουργούν στον ίδιο χώρο, αφού στους ναούς, στους νάρθηκες ή εξωνάρθηκες, καταγράφονται σκηνές διασκεδάσεως με όργανα και χορούς, στην περίπτωση της εικονογραφήσεως σχετικών βιβλικών γεγονότων, και σε σπίτια και κοινά γλέντια γίνονται τραγουδιστικές αναφορές στην Παναγιά, τον Χριστό, τους αγγέλους· λειτουργούν δηλαδή σε κοινό και γνώριμο περιβάλλον.
γ) ότι υπάρχει ισοκράτημα στην ψαλμωδία του ψάλτου κι υπάρχει ο βοηθός στον τραγουδιστή που με την φωνή του ή το λαγούτο του, του κρατάει τον “αχό”·
δ) ότι έχουμε στην ψαλτική τοπικές παραδόσεις, όπως “αγιοσοφίτικον”, “πολίτικον”, “θεσσαλονικαίον”, “αγιορείτικον”, κι έχουμε και τα “ηπειρώτικα”, τα “μοραΐτικα”, τα “θρακιώτικα”, τα “πολίτικα”, τα “νησιώτικα”, τα “κρητικά” και άλλα τραγούδια και οργανοπαιξίματα.
Οι δύο παράλληλες και συνάλληλες αυτές μουσικές παραδόσεις έχουν και εσωτερικές, δηλαδή στην οργανική τους δομή, βασικές ομοιότητες. Και οι δύο στηρίζονται στην μελοποιία, και αναπτύσσονται μέσα στην πολυηχία, με βασικό ηχητικό κορμό την Ὀκτωηχία. Και οι δύο είναι μονοφωνικές μουσικές, γιατί η μονοφωνία είναι η πληρέστερη έκφραση των συναισθημάτων της ψυχής του ανθρώπου. Βεβαίως υπάρχουν και διαφορές, οι βασικότερες από τις οποίες είναι πως η ψαλτική μουσική είναι όλη γραπτή, ενώ η δημοτική μουσική ήταν μέχρι πριν από έναν αιώνα άγραφη. Επίσης η δημοτική μουσική χρησιμοποιεί όργανα, ενώ αυτά απαγορεύονται στη λατρευτική μουσική και επιπλέον τα δημοτικά τραγούδια χρησιμοποιούν στίχους με συγκεκριμένα μέτρα και άρα η μουσική έχει μια σταθερή περιοδικότητα ρυθμού, ενώ αυτό δεν συμβαίνει, εκτός από λίγες περιπτώσεις, στο εκκλησιαστικό μέλος που ντύνει την υμνογραφία. Επιπλέον, η εκκλησιαστική μουσική έχει επωνυμία, γνωρίζουμε τα ονόματα των υμνογράφων και των μελοποιών, ενώ η δημοτική μουσική είναι συνηθέστατα ανώνυμη, που πίσω από την ανωνυμία πάντοτε κρύβεται κάποιος ψάλτης ή κάποιος λόγιος της κάθε περιοχής. Η άλλη βασική διαφορά είναι ότι η υμνογραφία χρησιμοποιεί την καθαρή και αρχαιοπρεπή ελληνική γλώσσα, την γλώσσα της Καινής Διαθήκης, ενώ η δημοτική τραγουδοποιΐα χρησιμοποιεί την τρέχουσα κατά τόπους και εποχές ελληνική γλώσσα, τη δημοτική γλώσσα.
• Ποιες είναι οι συμβουλές σου για όσους θέλουν να ασχοληθούν με την ιεροψαλτική, τι πρέπει να προσέξουν;
Η βυζαντινή μουσική είναι δύσκολη. Υπάρχουν ακόμα θέματα τα οποία προκαλούν σύγχυση ανάμεσα στις διάφορες σχολές και δεν έχουν λυθεί. Οι σπουδές διαρκούν περίπου έξι χρόνια για ένα δίπλωμα. Από κει και πέρα αυτό και μόνο το δίπλωμα δε σε κάνει ψάλτη. Σε όλη τη διάρκεια των σπουδών σου πρέπει να έχεις υπομονή, επιμονή μεγάλο ζήλο και μια καλή φωνούλα. Ψάλτης χωρίς καλή φωνή δεν υφίσταται… Αν καταφέρεις και κάνεις αυτά τότε θα απολαύσεις τους καρπούς των κόπων σου.
• Ολοκληρώνοντας την συζήτησή μας, θα ήθελα να μας πεις δύο χρόνια μετά την πανδημία, τι έχει αλλάξει σε ό,τι αφορά στην ανταπόκριση και στην προσέλευση του κόσμου στην εκκλησία.
Εγώ αυτό που έχω παρατηρήσει είναι η δίψα των ενοριτών για να επιστρέψουν στις εκκλησίες τους. Εμείς οι ψάλτες βρισκόμασταν στις θέσεις μας εν μέσω πανδημίας και ήταν πολύ στενάχωρο να ψάλλουμε σε άδειες εκκλησίες. Σιγά σιγά ο κόσμος παρά τις αντιδράσεις από μια μικρή μερίδα λόγω της εφαρμογής του μέτρου με τη μάσκα, κατάλαβε ότι είναι για το δικό του καλό. Δεν σου κρύβω ότι ακόμα και εμείς οι ψάλτες ψέλνουμε με μάσκα προς αποφυγήν μετάδοσης και προσπαθούμε να δώσουμε το καλό παράδειγμα. Ο κόσμος το έχει εκτιμήσει και είναι περισσότερο προσεκτικός. Η προσέλευση του κόσμου μετά από αυτά τα δύο έτη συνεχίζεται στα ίδια επίπεδα με πριν. Η εκκλησία ήταν, είναι και θα είναι πάντα εκεί για όλο τον κόσμο που έχει την ανάγκη της προσευχής και της επικοινωνίας με τον Θεό. Κλείνοντας την συζήτησή μας, θα ήθελα να ευχαριστήσω την εφημερίδα “Δημοκρατική της Ρόδου” και εσένα προσωπικά, καθώς πολλάκις έχετε δείξει ενδιαφέρον για την πατρώα ελληνική εκκλησιαστική μουσική και τα δεδομένα στον εκκλησιαστικό χώρο. Σας ευχαριστώ πολύ για την φιλοξενία
