Γράφει η Ευαγγελία Χατζημιχαήλ, Ψυχολόγος του Κέντρου Κοινότητας Δήμου Ρόδου με Παράρτημα Ρομά.
Η Διεύθυνση Κοινωνικής Πολιτικής και Υγείας του Δήμου Ρόδου ανταποκρινόμενη στις ανησυχίες και τους προβληματισμούς μίας σημαντικής μερίδας συμπολιτών μας, όπως αυτά εκφράζονται μέσα από την καθημερινή επαφή μαζί τους, προτίθεται να συμβάλλει ενεργά στην πολύπλευρη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση σε θέματα ειδικότερου και ευρύτερου ενδιαφέροντος. Σε αυτή την κατεύθυνση, το εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό του Κέντρου Κοινότητας Δήμου Ρόδου με Παράρτημα Ρομά ανοίγει δίαυλο επικοινωνίας με τους Δημότες μέσα από τη δημοσίευση ενημερωτικών άρθρων ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Ευελπιστούμε ότι η πρωτοβουλία αυτή θα αγκαλιαστεί από τους συμπολίτες μας αποτελώντας ένα γόνιμο πεδίο σκέψης και ανάληψης δράσεων.
Ορισμός ρατσισμού:
Ο ρατσισμός ως φαινόμενο δεν είναι κάτι καινούργιο. Αντίθετα, από τις πρώτες κιόλας κοινωνίες (βλ. αρχαίοι Έλληνες) οι άνθρωποι ήταν χωρισμένοι σε ομάδες και διαχώριζαν τους «δικούς» τους από τους «άλλους» («πας μη Έλλην βάρβαρος»). Ο ρατσισμός αντιπροσωπεύει την επίκτητη τάση των ανθρώπων να εντάσσονται σε ομάδες και κατ’ επέκταση, να διαχωρίζονται σε ανώτερους και κατώτερους, διακρινόμενοι από το χρώμα του δέρματος, την εθνικότητα, τη θρησκεία, τις ιδιαίτερες ικανότητες κλπ. Ειδικά στη σημερινή κοινωνία όπου συμβιώνουν άνθρωποι πολλών διαφορετικών εθνικοτήτων, οικονομικοί μετανάστες, πρόσφυγες, ΑΜΕΑ, ψυχικά ασθενείς κλπ. οι περιπτώσεις ρατσισμού και άνισης μεταχείρισης βρίθουν. Η διαφορετικότητα μιας ομάδας την οδηγεί σε μία διακριτή κατηγορία, η οποία με τη σειρά της εξαναγκάζεται σε μια υποτελή διαβίωση, καθώς τις περισσότερες φορές της προσάπτεται μια υποτιθέμενη κατωτερότητα ή, επικινδυνότητα. Επομένως, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε πως ο όρος ρατσισμός αναφέρεται στις πράξεις, τις συμπεριφορές και τους λόγους (από πρόθεση ή όχι) εκ μέρους μιας μερίδας ανθρώπων εναντίον όσων είναι «διαφορετικοί».
Ρατσισμός στο σχολικό περιβάλλον:
Δυστυχώς, ο ρατσισμός δεν αφορά μόνο στους ενήλικες, αλλά και στα παιδιά και τους εφήβους, ιδιαίτερα στους κόλπους της σχολικής κοινότητας. Αυτό συμβαίνει διότι οι προκαταλήψεις και οι γενικεύσεις
της κοινωνίας μας διαμορφώνουν αντίστοιχες περιθωριοποιήσεις στο σχολικό περιβάλλον, αποτελώντας καθρέπτη της κοινωνίας μας. Σε όλα τα δημόσια σχολεία της Ελλάδας βρίσκονται παιδιά που είναι «διαφορετικά» ως προς τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα, τις αξίες και τις ιδέες, τις ειδικές ικανότητες, τις μαθησιακές δυσκολίες, τις μαθησιακές επιδόσεις κλπ. Είναι εκείνα τα παιδιά που κατά κύριο λόγο πέφτουν θύματα άμεσου ή έμμεσου ρατσισμού και περιθωριοποίησης. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, ο ρατσισμός αυτός εκφράζεται με σωματική βία, απειλές, υβριστικά σχόλια ή λεκτική βία. Όλοι μας λίγο πολύ έχουμε υπάρξει έστω μία φορά στη ζωή μας θύματα, θύτες, ή απλά παρατηρητές του σχολικού ρατσισμού, ενώ είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός πως ο ρατσισμός, με όποια μορφή και αν εκδηλώνεται, πλήττει ψυχολογικά και ανεξαιρέτως, θύτη θύμα, μάρτυρες και κοινωνικό σύνολο. Στην περίπτωση δε του θύματος, δημιουργείται έντονη δυσφορία, στρες, και αίσθημα κατωτερότητας τα οποία έχουν ολέθριες συνέπειες τόσο για το ίδιο το άτομο όσο και για το οικογενειακό του και σχολικό περιβάλλον.
Επιπτώσεις ρατσισμού στο σχολικό περιβάλλον:
Οι ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις του ρατσισμού είναι αναρίθμητες και πλήττουν όλες τις πλευρές ανεξαιρέτως. Ενδεικτικά και όσον αφορά στο σχολικό περιβάλλον:
· Το παιδί – θύμα του ρατσισμού βιώνει χλευασμό, εμπαιγμό, ανασφάλεια και επαγγελματικό αποκλεισμό αργότερα, καθώς δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις της σχολικής διαρροής και της ατελούς φοίτησης εκ μέρους του παιδιού που υφίσταται το ρατσισμό
· Το παιδί – θύμα κλείνεται στον εαυτό του και γίνεται καχύποπτο και εσωστρεφές, χάνοντας έτσι το αίσθημα της αυτοεκτίμησης
· Ο ρατσισμός οδηγεί σε ανισότητα στην εκπαίδευση, μετατρέποντας τα θύματά του ευκόλως χειραγωγήσιμα
· Προάγεται η βία, η εγκληματικότητα και ο σχολικός εκφοβισμός (bullying)
· Η μισαλλόδοξη στάση του θύτη καταδεικνύει την πνευματική του ένδεια δυσχεραίνοντας με αυτόν τον τρόπο την ομαλή του κοινωνικοποίηση, γεγονός που αποτελεί τεράστιο τροχοπέδη για τις κοινωνικές του σχέσεις αργότερα
· Ο θύτης, πέραν των προβλημάτων συμπεριφοράς που τον χαρακτηρίζουν, μακροπρόθεσμα χάνει την ηθική του συνείδηση και υπονομεύεται η ήδη υπάρχουσα μόρφωσή του, καθώς είναι ανίκανος να διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες και να εξελιχθεί σαν άνθρωπος
· Σε πολλές περιπτώσεις, ο ρατσισμός γεννά ρατσισμό και η άσκηση βίας οδηγεί στην αντίδραση και την παραβατική συμπεριφορά εκ μέρους του παιδιού που υπήρξε αρχικά θύμα του σχολικού ρατσισμού, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο έναν φαύλο κύκλο βίας και παραβατικότητας
Τρόποι αντιμετώπισης ρατσισμού – Γονείς:
Είναι γεγονός πως οι γονείς αργά ή γρήγορα θα έρθουν αντιμέτωποι με το θέμα του ρατσισμού καθώς και το πώς πρέπει να το διαχειριστούν για την καλύτερη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Δεδομένου πως ο ρατσισμός – και οι εκάστοτε εκφάνσεις του – είναι ζήτημα επίκτητο και όχι εγγενές (οι άνθρωποι δηλαδή δε γεννιούνται με παγιωμένες απόψεις περί ρατσισμού), το ερώτημα που τίθεται είναι πώς μπορούν οι γονείς να καλλιεργήσουν στα παιδιά τους μία πιο ανοικτή στάση απέναντι στη διαφορετικότητα. Ενδεικτικά, τρόποι για να επιτευχθεί αυτό είναι:
· Οι γονείς να αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση για τα παιδιά τους ό,τι ηλικία και αν έχουν αυτά. Οι ρατσιστικές απόψεις καλλιεργούνται κατ’ αρχήν στο σπίτι και τα παιδιά υιοθετούν τα παραδείγματα
και τις στάσεις των ίδιων των γονέων. Επομένως, οι γονείς οφείλουν να αποφεύγουν τις ταμπέλες και τους χαρακτηρισμούς προς τους άλλους, συμπεριφερόμενοι πάντοτε με σεβασμό και ευγένεια απέναντι σε όλους ανεξαιρέτως, είτε πρόκειται για υφισταμένους τους στη δουλειά, είτε για μετανάστες, τουρίστες, ΑΜΕΑ, Ρομά κλπ. Να δείχνουν έμπρακτα πως δεν έχουν κανένα πρόβλημα με άτομα διαφορετικού χρώματος, εθνικοτήτων κλπ. Είναι γεγονός άλλωστε πως οι γονείς οι οποίοι συναναστρέφονται αυτά τα άτομα και ξέρουν να προσαρμόζονται και να συμπεριφέρονται ανάλογα στο εκάστοτε πολυπολιτισμικό πλαίσιο, θα γαλουχήσουν παιδιά με μη ρατσιστικές αντιλήψεις. Τέλος, προκειμένου οι γονείς να αποτελέσουν θετικό παράδειγμα μίμησης για τα παιδιά τους, οφείλουν να αναγνωρίσουν πρώτα εκείνοι τις δικές τους προκαταλήψεις και να μη σταματούν να αυτοβελτιώνονται και να δουλεύουν με τον εαυτό τους, έτσι ώστε να απαλλαγούν πρωτίστως οι ίδιοι από τις ρατσιστικές τους πεποιθήσεις («τα παιδιά δεν κάνουν αυτό που τους λες αλλά κάνουν αυτό που κάνεις»)
· Ξεκινώντας ακόμα και από τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, οι γονείς οφείλουν να τους καλλιεργήσουν την ενσυναίσθηση. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους, ένας από τους οποίους είναι η ανάγνωση βιβλίων και παραμυθιών σχετικά με τη διαφορετικότητα. Πλέον υπάρχουν διαθέσιμα πολλά παραμύθια που μιλούν για τη διαφορετικότητα, ενώ συγχρόνως είναι διασκεδαστικά και διδακτικά για τα παιδιά. Διαβάζοντας λοιπόν οι γονείς ένα τέτοιο παραμύθι στο παιδί μπορούν να ρωτούν: «πώς μπορεί η συμπεριφορά αυτού του ανθρώπου να κάνει τον Χ, Ψ να νιώθει;» «είναι δίκαιη η στάση του;» «τον κάνει να στεναχωριέται, τον κάνει θλιμμένο», «πώς μπορεί να αισθάνεται η Εσμεράλντα στην Παναγία των Παρισίων ή ο Κουασιμόδος επειδή είναι διαφορετικοί;» Σε ορισμένες περιπτώσεις και μέσα από τα παραμύθια ίσως το παιδί να μην κατανοεί πλήρως την έννοια του «δικαίου», αλλά είναι βέβαιο πως θα κατανοήσει για ποιο λόγο δεν πρέπει να παίρνει τη σειρά ενός άλλου παιδιού στις κούνιες, στη τσουλήθρα κλπ, κάνοντάς του την ερώτηση «εσύ πώς θα ένιωθες αν σου έπαιρναν τη σειρά σου;» «μπες λίγο στη θέση του/της και πες μου πώς μπορεί να νιώθει». Εφόσον οι άνθρωποι δε γεννιόμαστε με την ενσυναίσθηση, αλλά την καλλιεργούμε σταδιακά, είναι στο χέρι των γονέων να την καλλιεργήσουν στα παιδιά τους, δείχνοντάς τους πώς να συμπονούν άτομα που δέχονται άδικη αντιμετώπιση.
· Τα παιδιά να αποκτήσουν γνώσεις μέσα από τη μελέτη της Ιστορίας, της Κοινωνιολογίας και άλλων επιστημών. Και αυτό γιατί άτομα που δεν αναπτύσσουν ενωρίς στη ζωή τους την κριτική τους σκέψη, είναι γεγονός πως αργότερα γίνονται χειραγωγήσιμα με αποτέλεσμα να υιοθετούν ρατσιστικές ιδεολογίες, μη γνωρίζοντας τις επιπτώσεις που αυτές έχουν και είχαν στην ανθρωπότητα (Ναζισμός, Απαρτχάϊντ, Εμφύλιοι, Γενοκτονίες, Δουλεμπόριο κλπ). Στο σημείο αυτό οι γονείς οφείλουν να εξηγήσουν στα παιδιά τους τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας λαθρομετανάστης ή ένας πρόσφυγας ερχόμενος σε μία ξένη χώρα ή, ποιες συνθήκες τον ανάγκασαν να φύγει από τη χώρα του και να αναζητήσει καταφύγιο κάπου αλλού. Με αυτόν τον τρόπο τα παιδιά γίνονται πιο ανοικτά στη διαφορετικότητα και διαλλακτικά. Αυτό βέβαια προϋποθέτει να έρχονται πρώτα οι γονείς αντιμέτωποι με τις δικές τους προκαταλήψεις, ιδεολογίες και τα ταμπού, να κάνουν την αυτοκριτική τους και έπειτα να νουθετούν τα παιδιά τους.
· Όσον αφορά τους (προ)εφήβους, οι γονείς γνωρίζουν πως καθώς τα παιδιά τους περνούν χρόνο στο διαδίκτυο, ενέχει ο κίνδυνος της παραπληροφόρησης, με αποτέλεσμα να υιοθετούν άκριτα λανθασμένες ιδεολογίες και πρότυπα και να τα εφαρμόζουν αργότερα στα πλαίσια του σχολείου σε βάρος κάποιων «διαφορετικών» συμμαθητών τους. Στην περίπτωση αυτή, οι γονείς καλό θα είναι να
ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να επιστρατεύουν την κριτική τους σκέψη και να μην ασπάζονται άκριτα κάθε πληροφορία που δέχονται. Να είναι παρατηρητές και να θυμούνται πάντοτε πως κανείς δεν είναι τέλειος, όλοι είμαστε διαφορετικοί μεταξύ μας και πως η διαφορετικότητα δε θα έπρεπε να καταδικάζει κάποιον. Είμαστε όλοι διαφορετικοί και όλοι ίσοι. Εφόσον λοιπόν είναι εφικτό, οι γονείς θα μπορούν να διοργανώνουν ταξίδια σε άλλες χώρες, με διαφορετικά ήθη, έθιμα και τρόπο ζωής ώστε να γνωρίσουν τα παιδιά άλλες κουλτούρες και πολιτισμούς και να διευρύνουν τους ορίζοντές τους. Τέλος, άλλος τρόπος πρόληψης – αντιμετώπισης του φαινομένου του ρατσισμού εκ μέρους των παιδιών, είναι να παρακολουθούν μαζί με όλα τα μέλη της οικογένειας ταινίες, ντοκιμαντέρ ή θεατρικά έργα που αφορούν στο ρατσισμό, τις εκφάνσεις και τις επιπτώσεις που αυτός μπορεί να έχει τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
Το φαινόμενο του σχολικού ρατσισμού δυστυχώς βρίθει στη σημερινή κοινωνία. Τρόποι να προληφθεί ή/και να αντιμετωπιστεί υπάρχουν και είναι εφικτοί από την πλευρά των γονέων. Για όλα υπάρχει τρόπος αρκεί να διακατέχονται οι ίδιοι από αγάπη, ενσυναίσθηση, διαλλακτικότητα και ανεκτικότητα απέναντι σε κάθε συνάνθρωπό τους. Ας θυμηθούμε τα λόγια του Νέλσον Μαντέλα περί ρατσισμού: «Κανείς δε γεννιέται, μισώντας κάποιον για το χρώμα του δέρματος, την καταγωγή ή τη θρησκεία του. Οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να μισούν και αν μπορούν να διδαχθούν το μίσος, μπορούν να διδαχθούν και την αγάπη, γιατί η αγάπη έρχεται πιο φυσικά στην ανθρώπινη καρδιά, παρά το αντίθετο».
