Οι βόλτες στους οικισμούς, ανάμεσα στα πλούσια σε τυπολογίες κτίριά της, διηγούνται την ιστορία της από τα χρόνια της σπογγαλιείας και μετέπειτα της παρακμής, έως σήμερα που αποτελεί σοφιστικέ τουριστικό προορισμό.
1. Οι βουτιές
Άη Γιώργης Δυσάλωνας: η ωραιότερη παραλία του νησιού με σήμα κατατεθέν τον κάθετο βράχο ύψους 300 μ. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Η Σύμη από άποψη παραλιών είναι ιδιαίτερη, αφού σε πολλές από αυτές η πρόσβαση γίνεται μόνο με καραβάκι. Ο Άη Γιώργης Δυσάλωνας, με τον κάθετο βράχο ύψους 300 μ., είναι η πιο ωραία παραλία του νησιού, παρόλο που δεν έχει πολλά δέντρα για σκιά, και το χοντρό βότσαλο κάνει το μπες βγες στη θάλασσα κουραστικό (μη οργανωμένη). Συμπαθητικές είναι οι οργανωμένες Αγία Μαρίνα και ο Άγιος Νικόλαος, ακόμα καλύτερες η Νανού και η Μαραθούντα (στην τελευταία πάει αυτοκίνητο), μια παραλία γεμάτη κατσίκες που τριγυρίζουν εδώ κι εκεί. Οδικώς προσβάσιμη είναι η Γυάλα, στην αρχή του Νημποριού, όπου υπάρχει μια όμορφη καντίνα, και το Τολί. Το τελευταίο έχει αρκετές ξαπλώστρες – αν είστε τυχεροί, καπαρώστε αυτήν κάτω από τον μεγάλο φίκο. Σήμα κατατεθέν της παραλίας είναι η ταβέρνα Δάφνες (τηλ. 6946-138757), που μεταξύ άλλων σερβίρει αξιβοτύριστο, ντόπιο κατσικίσιο τυρί. Για βουτιές στα κρυμμένα ακρογιάλια του νησιού, απευθυνθείτε στον καπεταν-Γιάννη. Διοργανώνει καθημερινά με το καΐκι «Poseidon» (symiexcursions.com) θαλασσινές εκδρομές και προσφέρει γεύμα, καφέ και βουτήματα στη διάρκεια του ταξιδιού.
2. Τα σφουγγάρια
Σφουγγάρια από το Αιγαίο πωλούνται σαν σουβενίρ στα τουριστικά μαγαζιά. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Ξακουστοί σπογγέμποροι οι Συμιακοί, τον 19ο αιώνα έκαναν αμύθητες περιουσίες πουλώντας σφουγγάρια στους Ιταλούς, στους Άγγλους και στους Γάλλους. Δυστυχώς, έχασαν το «τρένο» του ατμού, δεν κατάφεραν δηλαδή να περάσουν στη νέα εποχή, αντικαθιστώντας τα ιστιοφόρα με ατμόπλοια. Παράλληλα, η κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Ιταλούς, το 1912, σήμανε την παρακμή του εμπορίου στο νησί. Σήμερα, την ένδοξη περίοδο της σπογγαλιείας μένουν να μας θυμίζουν τα τουριστικά μαγαζιά του Γιαλού, που πουλάνε καπάδικο, φίνο και κοραλλοσφούγγαρο από το Αιγαίο, αλλά και κάποια εισαγόμενα σφουγγάρια, όπως είναι το grass sponge από την Αμερική.
3. Τα χειροποίητα σουβενίρ
«Come to Symi to see me» είναι το μότο του Τάκη, ενός καλλιτέχνη-εμπόρου με έντονο ταμπεραμέντο, τον οποίο βρίσκουμε στο κατάστημα Takis Leather Fashion (takisleatherfashion.com) στον Γιαλό. Εδώ, εκτός από τα κλασικά δερμάτινα αξεσουάρ (ζώνες, σανδάλια, βαλίτσες, παλτό), βλέπουμε και περίτεχνες δημιουργίες, φιλοτεχνημένες σε δέρμα, όπως είναι ο «Θρίαμβος του Ποσειδώνα», ένας πίνακας του 1635 του Γάλλου ζωγράφου Nicolas Poussin, για τον οποίο χρειάστηκαν 11 εκατομμύρια χτυπήματα με τον πυρογράφο.
4. Το σορμπέ λεμόνι και τα κοκτέιλ
Στην ακτή Ντάνιελ του Γιαλού βρίσκεται το Petalo (τηλ. 22460-72389), ένα all-day μαγαζί με μια κατασκευή με πλατφόρμες, απ’ όπου μπορείς να βουτήξεις στη θάλασσα. Το μενού –το οποίο φέτος επιμελήθηκε ο σεφ Βασίλης Γεωγλερής– έχει πρωινό (π.χ. καγιανά και πανκέικ λεμονόκρεμα), κυρίως πιάτα (μυλοκόπι και πικάνια), κοκτέιλ (Paloma με τεκίλα, λάιμ, σόδα γκρέιπφρουτ) κ.λπ. Το Τσατί Μπαρ (τηλ. 22460-72498), από την άλλη πλευρά του Γιαλού, λίγο πριν από τον ταρσανά στο Χαράνι, σερβίρει καφέ, σάντουιτς και απεριτίφ. Είναι ατμοσφαιρικό και το δουλεύουν άνθρωποι με ευγένεια. Όμως ίσως το πιο ξεχωριστό μαγαζί της Σύμης είναι το The Secret Garden (τηλ. 22460-72153), μεταξύ Γιαλού, Χωριού και Πεδιού. Έχει μια φοβερή πέτρινη αυλή με κληματαριές, σερβίρει μηλόπιτα περιωπής και θεϊκό σορμπέ λεμόνι.
5. Τα λουλούδια από πλέξιγκλας
H γκαλερί του πολυχώρου Los. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Το κτίριο όπου υπογράφτηκε η παράδοση των Δωδεκανήσων στους Συμμάχους το 1945 (το «Κατερινέτες», όπως το λένε οι Συμιακοί), στον Γιαλό, έχει μετατραπεί στον πολυχώρο Los. Στο ισόγειο βρίσκεται το εστιατόριο (τηλ. 22460-72508), ιδανικό για τους γκουρμέ ψαροφάγους –σερβίρει σασίμι και τέλεια αστακόσουπα–, και στο επάνω πάτωμα μια γκαλερί σύγχρονης τέχνης. Περιέργως δεν υπάρχουν επεξηγηματικά κείμενα, γι’ αυτό ζητήστε από την υπεύθυνη να σας κατατοπίσει για τα έργα, όπως είναι τα φαντασμαγορικά 3D λουλούδια από πλέξιγκλας, αντίγραφο έργου του Παύλου Διονυσόπουλου.
6. Μαγαζιά με συμιακή ταυτότητα
Ταβέρνα Aποστόλης στο Πέδι. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Το καφενείο του Πάχου βρίσκεται σε στρατηγικό σημείο του Γιαλού. Άνοιξε το 1952 και παλιά λεγόταν Καστρί, αποκαλύπτοντας έτσι και τις πολιτικές προτιμήσεις των Συμιακών προς τον κεντρώο χώρο. Ανοίγει αξημέρωτα και μένει ανοιχτό μέχρι να φύγει ο τελευταίος πελάτης. Κλείνει μόνο στη γιορτή του Πανορμίτη (8/11) και την επομένη των Χριστουγέννων. Αντίστοιχα, δύο ταβέρνες που κρατάνε, όπως ο Πάχος, μια αρκετά συμιακή ταυτότητα είναι το Σπιτικό (τηλ. 22460-72452) στον Γιαλό και ο Αποστόλης (τηλ. 22460-71601) στο Πέδι. Νόστιμο το συμιακό γαριδάκι και στις δύο.
7. Τα κολοκυθάκια του θόλου
Το εστιατόριο Θόλος βρίσκεται σε ήσυχο μέρος του Γιαλού, μακριά από τις τουριστικές πιάτσες. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Το εστιατόριο Θόλος (τηλ. 6940-997916, με κράτηση) είναι ένα από τα καλύτερα της Σύμης – αν όχι το καλύτερο. Το μενού αντλεί έμπνευση από την ελληνική κουζίνα και την «πειράζει», χωρίς όμως να αλλοιώνει την ουσία της. Άριστα δέκα στα κολοκυθάκια αυγολέμονο! Γιατί δημιουργεί συναισθήματα οικειότητας –όπως συμβαίνει με όλα αυτά τα πιάτα του κυριακάτικου τραπεζιού–, προχωρώντας όμως ένα βήμα παραπάνω. Δεν είναι τα κολοκυθάκια αυγολέμονο που θα έτρωγε ένα παιδί, αλλά ένας ενήλικας που έχει πια μεγαλώσει, έχει ταξιδέψει στον κόσμο και επιστρέφει μια Κυριακή μεσημέρι στο πατρικό του, για να τον περιποιηθούν οι γονείς του. Κολοκυθάκια αυγολέμονο με αγάπη, αλλά για έμπειρους ουρανίσκους, με άλλα λόγια.
8. Πολιτιστικοί θησαυροί
Αρχαιολογικό Μουσείο Σύμης. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
Ξεκινώντας από την είσοδο του Χωριού, όπου βρίσκεται το Ιωαννίδειο Δημοτικό, ακολουθούμε τις πινακίδες προς το Αρχαιολογικό Μουσείο. Αφήνουμε πίσω μας τον νεοκλασικισμό και μπαίνουμε στον σκληρό πυρήνα του Χωριού, έναν λαβύρινθο με παλιά πέτρινα σπίτια. Μετά από αμέτρητους ελιγμούς, φτάνουμε στη βοτσαλωτή αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου Σύμης (τηλ. 22460-70010, Τετάρτη-Δευτέρα 08.30-16.00, με ελεύθερη είσοδο μέχρι να ολοκληρωθεί η αποκατάσταση όλων των αιθουσών). Βλέπουμε ναυτικά εξαρτήματα και ένα ακρόπρωρο με τη μορφή γυναικείου κεφαλιού, του 19ου αιώνα, πριν προχωρήσουμε στη Σάλα Χατζηαγαπητού, ενός παλιού αρχοντικού με όψη κάστρου, που λειτουργεί ως ενιαίος επισκέψιμος χώρος με το μουσείο. Σαστίζουμε με όσα βλέπουμε: νομίσματα ξένων χωρών που βρέθηκαν κρυμμένα σε τοίχο του σπιτιού, μαρμάρινους νιπτήρες, ένα παταράκι για τους μουσικούς και το γεροντομοιρί, δηλαδή τον προσωπικό χώρο της Χατζηδούκαινας, δίπλα στο γραφείο του γιου της, του μεγαλεμπόρου Χατζηαγαπητού. Το πόσο ισχυρή και πλούσια ήταν κάποτε η Σύμη το καταλαβαίνεις με μια επίσκεψη σε αυτό το αρχοντικό.
9. Βουτήματα και σπιτικά γλυκά
Από το μουσείο κατηφορίζουμε προς την πλατεία Συλλόγου του Χωριού, περνώντας μπροστά από τον φούρνο του Τσαταλιού, με τα βουτυρένια (βουτήματα για τον καφέ) και τα αμμωνιακένα (πιο αφράτα βουτήματα, για το γάλα). Δίπλα του βλέπουμε τη Στάνη, ένα φημισμένο ζαχαροπλαστείο του νησιού που μετακόμισε πρόσφατα από τον Γιαλό στο Χωριό. Τα γλυκά (ραβανί, μιλφέιγ, κρέμα μουχαλεμπί) και το παγωτό παρασκευάζονται με φρέσκο αγελαδινό γάλα και έρχονται καθημερινά από τη Ρόδο.
10. Εκδρομή στον Πανορμίτη
Για να ξεφύγουμε από το τρίπτυχο Χωριό-Γιαλός-Πέδι, κάνουμε μια εκδρομή προς το σημαντικότερο μοναστήρι του νησιού, τον Πανορμίτη. Στη διαδρομή περνάμε μέσα από το κυπαρισσοδάσος της Σύμης και, όταν πια φτάνουμε, βρισκόμαστε σε μια μεγάλη κοινότητα. Εδώ, εκτός από τη μονή, υπάρχουν ξενώνες, παντοπωλείο και κυλικείο, απ’ όπου μπορείς να αγοράσεις παγωτό και να το απολαύσεις μπροστά στη θάλασσα, ακούγοντας από τα μεγάφωνα τους ψαλμούς να μπερδεύονται με τα τζιτζίκια. Ένα ακόμα μοναστήρι που προσφέρεται για βόλτα είναι του Μιχαήλ Ρουκουνιώτη, του 15ου αιώνα, που από άποψη αρχιτεκτονικής είναι από τα πιο αξιόλογα της Σύμης.
ΜΕ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ
O αρχιτέκτονας Δημήτρης Ζωγράφος κατάγεται από τη Σύμη, και το 2005 μετακόμισε μόνιμα εκεί. Με εμπειρία στις αποκαταστάσεις παλαιών κτιρίων, μας μιλάει για την αρχιτεκτονική ταυτότητα του νησιού, που είναι πολλά περισσότερα από όσα περιλαμβάνει ο όρος «νεοκλασική».
«Όταν μεγάλωνα, άκουγα τη γιαγιά μου να μιλάει για το Big Ben της Σύμης. Το Big Ben και το Big Ben. Ερχόμενος εδώ και μιλώντας με Συμιακούς, τους είπα για το Big Ben και κανείς δεν κατάλαβε για τι πράγμα μιλούσα. Εκ των υστέρων συνειδητοποίησα ότι αυτό ήταν ένα οικογενειακό αστείο. Οι δικοί μου, που έκαναν εμπόριο στην Αγγλία, είχαν δει το Big Ben και ήθελαν να φέρουν αυτό το λονδρέζικο μνημείο στον τόπο τους. Γι’ αυτό το 1880 έκαναν δωρεά το Ρολόι που βρίσκεται μέχρι σήμερα στον Γιαλό.
»Όπως και πολλοί Συμιακοί, έτσι και οι δικοί μου ήταν αστοί (ο προπάππους μου εστάλη από τη Σύμη στο Μόναχο το 1880 για τις τελευταίες τάξεις του γυμνασίου, αφού αυτό επέτασσαν τα ήθη της εποχής για τα αγόρια των ευκατάστατων οικογενειών). Ήταν μορφωμένοι άνθρωποι, ταξίδευαν, έκαναν εμπόριο σφουγγαριών. Ο αστικός μύθος λέει ότι έκαναν και εμπόριο αρχαίων. Πράγμα που είναι λογικό, δεν είναι ταμπού πια να το λέμε. Όταν βουτάς σε μια θάλασσα γεμάτη ενάλιες αρχαιότητες, έχεις τον εξοπλισμό να κατέβεις εκεί όπου δεν έχει κατέβει ποτέ κανείς και μετά ταξιδεύεις με καΐκια σε μια Μεσόγειο όπου δεν υπάρχει καμία αστυνόμευση, θεωρείς φυσιολογικό να δωρίσεις τις μισές σε μουσεία και τις υπόλοιπες να τις πουλήσεις.
»Από αυτά τα εμπορικά ταξίδια που έκαναν οι Συμιακοί προέκυψε η νεοκλασική αρχιτεκτονική, που ήταν η μόδα του 19ου αιώνα. Εκτός από την Ερμούπολη της Σύρου, άλλη μία γειτονική μεγάλη και σημαντική νεοκλασική πόλη, την οποία λησμονούμε συνεχώς, ήταν η Σμύρνη. Οι φωτογραφίες της Σμύρνης πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή και οι παλιές φωτογραφίες της Σύμης αποδεικνύουν ότι η Σύμη θα ήθελε να είναι μια Σμύρνη. Κατά τα άλλα, οι Συμιακοί ταξίδευαν και ξεσήκωναν αρχιτεκτονικές ιδέες από την Ιταλία, τη Γαλλία και την Αγγλία. Πήγαιναν με καΐκια γεμάτα σφουγγάρια και γυρνούσαν πίσω με διάφορα άλλα προϊόντα. Τα κεραμίδια της νεοκλασικής Σύμης είναι από τη Μασσαλία και πολλά από τα ξύλα που χρησιμοποιούσαν στις οικοδομές, από την Ιταλία.
Η Καλή Στράτα των περίπου 500 σκαλοπατιών ενώνει το Χωριό με το Γιαλό. (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
»Εκτός από το να χτίζουν νεοκλασικά, οι Συμιακοί πρόσθεταν νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία στα υπάρχοντα κτίρια. Γι’ αυτό και το Χωριό γράφει ως νεοκλασικό σε κάποιον που δεν είναι η δουλειά του, χωρίς στην πραγματικότητα να είναι στο σύνολό του. Στη Σύμη, καθαρά νεοκλασικό είναι το λιμάνι της, δηλαδή ο Γιαλός. Το Χωριό αποτελείται από νεοκλασικά, αλλά και από σπίτια που έχουν τις τυπολογίες της αρχιτεκτονικής του Αιγαίου: είναι χτισμένα με πέτρα, ενσωματωμένα στο τοπίο, ενώ αρκετά έχουν μικρή κλίμακα. Τα λέμε σπίτια λαϊκής αρχιτεκτονικής, όμως προσωπικά προτιμώ τον όρο αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες. Είναι σοφά σπίτια, φτιαγμένα για να εξυπηρετούν τις ανάγκες των ενοίκων. Στα προνεοκλασικά δεν έχουν γίνει λάθη που βλέπουμε αργότερα στα νεοκλασικά, δηλαδή τα στημένα αστικά σπίτια. Στην Καλή Στράτα (σ.σ. σκάλα που ενώνει τον Γιαλό με το Χωριό), η οποία, μαζί με την περιοχή του Μουράγιου, είναι το πιο καθαρόαιμο κομμάτι της αστικής νεοκλασικής αρχιτεκτονικής της Σύμης, τα περισσότερα σπίτια χτίστηκαν για να κοιτάνε οι άνθρωποι τη σκάλα και όχι τη θέα.
Χαρακτηριστικό των νεοκλασικών είναι η πρόσοψη με το αέτωμα και στη μέση το «μάτι του βοδιού». (Φωτογραφία: ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΕΡΑΚΟΣ)
»Ως προς το ύφος, τα συμιακά νεοκλασικά έχουν κάποια βασικά χαρακτηριστικά: έχουν συμμετρίες, όμορφες αναλογίες, εξωτερικά παντζούρια και στην πρόσοψη αέτωμα με κολόνες, σε μίμηση του αρχαιοελληνικού ναού. Στο αέτωμα υπάρχει ένα στρογγυλό άνοιγμα, το μάτι του βοδιού, που κατασκευάζεται για λόγους εξαερισμού, αλλά και για να διώχνει τα κακά πνεύματα. Τα υλικά κατασκευής είναι συμιακές πέτρες (μπορεί να προέρχονται από την ίδια την εκσκαφή του σπιτιού), σοβάς (συχνά εξαιρετικής ποιότητας) και αρμός (θηραϊκή γη στις ακριβές κατασκευές, αλλιώς λάσπη ή κοσκινισμένο κοκκινόχωμα). Τα βασικά χρώματα είναι ώχρα, πορφυρό, γαλάζιο (λουλακί) και λευκό, σε συνδυασμούς. Μάλιστα, τον 19ο αιώνα τα νεοκλασικά ήταν πιο πολύχρωμα απ’ ό,τι τώρα, που έχει κυριαρχήσει η ώχρα.
»Η νεοκλασική Σύμη, έτσι όπως τη βλέπουμε σήμερα, δημιουργήθηκε μεταξύ 1860 και 1910. Είναι καταπληκτικό, γιατί προέκυψε μέσα σε μόλις πενήντα χρόνια. Η κατηφόρα ξεκίνησε με την έλευση των Ιταλών, οι οποίοι ευθύνονται για τη μεγάλη βουτιά της Σύμης. Οι Συμιακοί, που είχαν μάθει να δουλεύουν και να δημιουργούν, με την Ιταλοκρατία (1912-1943) δεν μπορούσαν να κάνουν απολύτως τίποτα και γι’ αυτό άρχισαν να εγκαταλείπουν το νησί. Η νεοκλασική αρχιτεκτονική διατηρήθηκε χάρη στον Κώστα Φαρμακίδη, έναν οδοντίατρο που είχε πάθος με την αρχαιολογία. Το 1971, ο Δήμος Σύμης γκρέμισε ίσως το πιο όμορφο νεοκλασικό του νησιού. Εξοργισμένος από το γεγονός, ο Φαρμακίδης κίνησε γη και ουρανό και κατάφερε, σε μια περίοδο που η Σύμη ήταν εν υπνώσει, να κηρυχθούν διατηρητέοι οικισμοί ο Γιαλός, το Χωριό, το Πέδι και το Νημποριό».
ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Αξίζει να γνωρίσετε τη Σύμη μέσα από τη βόλτα που προτείνει ο Δημήτρης Ζωγράφος. Ανεβείτε με ένα ταξί στην εκκλησία της Παναγίας Πειραιώτισσας και από εκεί διασχίστε το Χωριό μέχρι να φτάσετε στην πλατεία Συλλόγου. Θα δείτε καστρόσπιτα (σ.σ. σπίτια με εσωτερική οχύρωση), πέτρινα προνεοκλασικά, ημιτελή νεοκλασικά (που οι ιδιοκτήτες τους δεν είχαν χρήματα για να τα ολοκληρώσουν, με αποτέλεσμα να έχουν μείνει ασοβάτιστα εδώ και έναν αιώνα) και πάμπολλες εκκλησίες (όπως είναι ο Σταυρός και ο Άγιος Αθανάσιος), μπροστά από τις οποίες συνήθως υπάρχει ένα άνοιγμα, η λεγόμενη πλάτσα, που παλιότερα λειτουργούσε ως σημείο συνάντησης και κοινωνικοποίησης των Συμιακών. Από την πλατεία Συλλόγου κατεβείτε την Καλή Στράτα, η οποία θα σας οδηγήσει στην πλατεία της Σκάλας, στον Γιαλό.
