Το μεγάλο κεφάλαιο της Αειφορίας στον τουρισμό παρότι έχει έρθει στο προσκήνιο στα τελευταία χρόνια, η πανδημία του κορωνοϊού είχε ως αποτέλεσμα να το αναδείξει σε μείζον ζήτημα παραλλήλως με τις σοβαρές επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης, επηρεάζοντας τους προορισμούς αλλά και τους ταξιδιώτες.
Το πώς επηρεάζονται οι τοπικές κοινωνίες από τις νέες τάσεις και τις προκλήσεις στον τουρισμό θα αποτελέσει το αντικείμενο μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας εκδήλωσης που θα πραγματοποιηθεί στη Ρόδο την 1η Απριλίου με θέμα «Οικοδομώντας το μέλλον των Προορισμών στην νέα εποχή: Αυθεντικότητα, Εμπειρίες, Γαστρονομία και Συνέργειες». Την εκδήλωση διοργανώνει ο ΠΡΟΤΟΥΡ με την υποστήριξη της Ενωσης Ξενοδόχων Ρόδου, της Ενωσης Τουριστικών Γραφείων Δωδεκανήσου, της Λέσχης Αρχιμαγείρων και την με την υποστήριξη του Δικτύου «Αυθεντική Ελλάδα – Authentic Greece».
Με αφορμή την εκδήλωση, δύο από τους ομιλητές, οι κ.κ. Δημήτρης Η. Βασιλείου, BSc, MSc, ιδρυτής “Authentic Greece – Τοπικά Προϊόντα & Σήμα Γαστροτουρισμού” και Project Manager έργου “ΤΟΠΙΚΑ & ΕΠΩΝΥΜΑ” και Δρ. Μιχαήλ Τοανόγλου Καθηγητής Τουριστικών – Ξενοδοχειακών Σπουδών, Jeonju University, South Korea Ιδρυτικό Μέλος ΕΠΟΤ – Tourism Think Tank, παραχώρησαν συνέντευξη στη «δημοκρατική» για τις προκλήσεις και τους στόχους των τουριστικών προορισμών, στο νέο τοπίο που διαμορφώνεται.
• Πώς το ζήτημα της Αειφορίας έχει έρθει στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια. Συνδέεται με την πανδημία και πώς;
Δ.Β.: Η Αειφορία του πλανήτη, δηλαδή η συνέχιση της λειτουργίας του σπιτιού που μας “φιλοξενεί”, έχει έρθει στο προσκήνιο στα τελευταία χρόνια γιατί έχουμε καταλάβει ότι απειλείται όλο και περισσότερο. Και μάλιστα αυτό που απειλείται ακόμη περισσότερο δεν είναι ακριβώς το “σπίτι”, αλλά οι “ένοικοι”, δηλαδή εμείς, το ανθρώπινο είδος. Ειδικά για τον τουρισμό, που είναι και στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μας, η έννοια της Aειφορίας (Sustainability) δεν είναι καινούργια, αλλά έχει έρθει στο προσκήνιο με τρόπο μάλλον θεωρητικό παρά πρακτικό.
Μ.Τ.: Οι πρωτοβουλίες που αναλήφθηκαν για τη δημιουργία “πράσινης” τουριστικής πολιτικής σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα στον κλάδο, δεν είχαν “βάθος” και έμειναν σε μεγάλο βαθμό στα επικοινωνιακά οφέλη που πρόσφεραν επιδερμικές σε πολλές περιπτώσεις “πράσινες” πολιτικές ή και πιστοποιήσεις. Η μεγάλη αλλαγή που ανέβασε με ουσιαστικό τρόπο την ατζέντα της Aειφορίας του Tουρισμού σε τόσο υψηλό επίπεδο ενδιαφέροντος, προήλθε κυρίως από την σημαντική ευαισθητοποίηση των πολιτών-πελατών σε θέματα κοινωνικο-πολιτισμικά και περιβαλλοντικά. Μια ευαισθητοποίηση που ήρθε σχετικά απότομα μέσα από τα βιώματα της απροσδόκητης κρίσης της πανδημίας, αλλά και της επερχόμενης και ακόμα σοβαρότερης Κλιματικής Κρίσης. Θα λέγαμε ότι η πανδημία που προκάλεσε ο Covid ήρθε να λειτουργήσει σαν ένα “σοκ Αειφορίας”.
• Πώς επηρεάζονται οι τουριστικοί προορισμοί από τις προκλήσεις αυτές;
Δ.Β.: Είναι σαφές ότι οι προορισμοί επηρεάζονται πολύ και μάλιστα με πολλούς τρόπους. Ο Τουρισμός, τόσο λόγω των μετακινήσεων που εμπλέκονται σε αυτόν, όσο και λόγω της θετικής ψυχολογίας που είναι απαραίτητη για να κάνει κάποιος διακοπές, είναι ίσως ο κλάδος που επηρεάστηκε από την πανδημία του κορωνοϊού ίσως περισσότερο από κάθε άλλον.
Ενας κλάδος «ανεμελιάς», όπως ο τουρισμός αλλά και η ψυχαγωγία, έχουμε συνηθίσει να μην υπόκεινται σε «έγνοιες». Σε σχέση με το μοντέλο που επικρατεί παγκόσμια, και την ήδη πολύ μεγάλη εξάρτηση πολλών τόπων από τον τουρισμό, αυτή η προσέγγιση έχει οδηγήσει ήδη σε μεγάλες οικονομικές απώλειες – ειδικά σε προορισμούς που δεν ήταν προετοιμασμένοι για τη “νέα εποχή”.
Μ.Τ.: Αν και η πανδημία οδήγησε κάποιους προορισμούς σε ολική κατάρρευση, τα μηνύματα για την ανάγκη μια νέας προσέγγισης είχαν έρθει πολύ νωρίτερα. Ήδη από το 2018-19, που θεωρούνται οι “χρυσές χρονιές” του ελληνικού τουρισμού, παρά τις υψηλές αφίξεις επισκεπτών, η μέση κατά κεφαλή δαπάνη των τουριστών είχε φτάσει σε ιστορικά χαμηλά.
Αυτό είναι κοινό για πολλούς τουριστικούς προορισμούς και με τη σειρά του οδηγεί σε προσφερόμενες υπηρεσίες χαμηλότερης ποιότητας και συχνά σε προμήθειες υλικών και υπηρεσιών χαμηλότερου κόστους, συνήθως εισαγόμενα στον προορισμό, από προμηθευτές χαμηλότερης ποιότητας ή πολύ μεγαλύτερου μεγέθους που επιτυγχάνουν οικονομίες κλίμακας. Συνέπεια αυτού είναι το φαινόμενο που είναι πλέον γνωστό ως “Τουριστική Διαρροή”, δηλαδή όταν η πληρωμή του πελάτη δεν μεταφράζεται σε αντίστοιχα έσοδα για τον προορισμό, και έτσι δεν ενισχύονται οι τοπικές οικονομίες. Έτσι συχνά έχουμε το φαινόμενο οι τοπικές κοινωνίες να πρέπει να διαχειριστούν τα πολύ αυξημένα “βάρη” των τουριστικών ροών (από κατάληψη δημόσιων χώρων έως απορρίμματα), χωρίς να έχουν ικανά οφέλη από αυτή την πίεση.
• Υπάρχουν άλλες προκλήσεις που συνδέονται με τον τουρισμό;
Μ.Τ.: Βεβαίως. Για παράδειγμα η μείωση των κοστολογίων στον τουρισμό έχει κάνει τους περισσότερους προορισμούς πιο προσβάσιμους για τους πολλούς τουρίστες, οι οποίοι ψάχνουν νέα ερεθίσματα και τόπους να επισκεφθούν – ειδικά τους πολύ γνωστούς. Αυτό έχει οδηγήσει σε πολλά μέρη να ξεπεράσουν κατά πολύ το όριο που καλούμε “Φέρουσα Ικανότητα” του προορισμού, δημιουργώντας το φαινόμενο που ονομάζουμε “Υπερτουρισμό”, δηλαδή την υπερβολική συγκέντρωση επισκεπτών σε δημοφιλή μέρη, που δημιουργούν όχι απλώς “υπερσυγκέντρωση” ανθρώπων αλλά και σημαντικές παρενέργειες, όπως η υπερ-κατανάλωση τοπικών πόρων (όπως πχ το νερό) ή η δημιουργία απορριμμάτων και αποβλήτων πέρα από την χωρητικότητα των τοπικών υποδομών. Τα σοβαρά προβλήματα που δημιουργεί ο ανεξέλεγκτος τουρισμός στην Βιοποικιλότητα είναι ένα σημαντικό θέμα, καθώς η εποχική υπερσυγκέντρωση επισκεπτών σε ένα χώρο δημιουργεί όχι μόνο καταστροφές σε πολλά είδη ή απλώς στα ενδιαιτήματά τους, αλλά και απλές οχλήσεις, που πχ σε περιόδους αναπαραγωγής μπορεί να είναι μοιραίες.
Δ.Β.: Οι ανάγκες παραγωγής και διάθεσης ενέργειας είναι επίσης μια πρόκληση, ειδικά λόγω της υψηλής εποχικότητας των σχετικών αναγκών, αλλά και των παγκόσμιων προκλήσεων σε σχέση με την Κλιματική Αλλαγή. Αυτά δεν έχουν μόνο τις προφανείς συνέπειες “καταστροφής”, αλλά και αλυσιδωτές αντιδράσεις. Σε πολλά μέρη που συναντάμε Υπερτουρισμό ή που έχουμε έντονη Τουριστική Διαρροή (συχνά και τα δύο) έχει αναπτυχθεί κίνημα “Tourists Go Home”, από την Βαρκελώνη έως την Βουδαπέστη και την Βενετία έως το Χονκ-Κονγκ. Οι τοπικές κοινωνίες, ή τουλάχιστον ένα υπολογίσιμο μέρος τους, αρχίζουν να έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις.
• Ποιο ρόλο μπορεί να παίξει η αγροδιατροφική αλυσίδα στη βιωσιμότητα ενός τουριστικού προορισμού;
Δ.Β.: Η Αγροδιατροφή είναι ίσως η πιο κρίσιμη παράμετρος που πρέπει να μπει στην εξίσωση. Κατ’ αρχήν να προσδιορίσουμε την οικονομική σπουδαιότητά της: το 30% τουλάχιστον των τουριστικών εξόδων σε έναν προορισμό είναι το Φαγητό, μόλις στη 2η θέση μετά τη Διαμονή. Αυτό μας φέρνει να αναρωτηθούμε πόσο σημαντικό είναι σε έναν προορισμό το διαθέσιμο τρόφιμο να είναι τοπικό και όχι “εισαγόμενο”. Το θέμα δεν συνδέεται μόνο το φαινόμενο της “Διαρροής” τουριστικών εσόδων που αναφέραμε νωρίτερα, αλλά είναι σχεδόν υπαρξιακό, όχι μόνο για τον τουρισμό αλλά και για την ίδια την ανθρωπότητα συνολικά. Η εντατική γεωργία (και η μαζική κτηνοτροφία) είναι ο μεγαλύτερος συντελεστής της Κλιματικής Αλλαγής (με το 30% των αερίων του θερμοκηπίου) και ο μεγαλύτερος εχθρός της Βιοποικιλότητας. Για να αλλάξει η πορεία είναι απαραίτητο να πάμε σε πλήρη αλλαγή διατροφικών μοντέλων παγκόσμια αλλά και σε μεθόδους Αναγεννητικής γεωργίας, για την αποκατάσταση εδαφών – από τις βλάβες που έχουμε δημιουργήσει. Από την Διάσκεψη του Ρίο (Agenda 21) έχει γίνει σαφές ότι αυτό σχετίζεται με την υγιή Περιφερειακή Ανάπτυξη, δηλαδή ένα πλήρες οικοσύστημα που θα παράγει και θα χρησιμοποιεί τον τουρισμό σαν ένα μεγάλο εξαγωγικό δίκτυο διανομής. Αυτό απαιτεί αποκέντρωση, τοπικά δίκτυα παραγωγής, προώθησης και διανομής και υγιείς μεθόδους γεωργίας, νέα προϊόντα αλλά και ανάδειξη “εμβληματικών” τοπικών προϊόντων και συνταγών, επαναφορά των παραδόσεων και της τοπικής γαστρονομικής ταυτότητας κλπ. Συνοπτικά, η αγροδιατροφική αλυσίδα είναι ο πιο σταθερός τρόπος διάχυσης του τοπικού εισοδήματος και ενίσχυσης των τοπικών κοινωνιών, είναι όμως και ο πιο κοινά αποδεκτός τρόπος ανάδειξης του τοπικού πολιτισμού και ταυτότητας, σύμφωνα με όλες τις έρευνες τουριστών. Το φαγητό είναι ο Νο 2 λόγος επιλογής τουριστικού προορισμού, ενώ σε κάποια δυναμικά νεανικά κοινά είναι ο 1ος λόγος!
• Οι νέες τάσεις στον Τουρισμό καλύπτουν τις παραπάνω προκλήσεις; Υπάρχουν ευκαιρίες για νέα τουριστικά προϊόντα και υπηρεσίες;
Μ.Τ.: Είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχουν ευκαιρίες. Η Αυθεντικότητα (και η Διαφάνεια) είναι μια κυρίαρχη τάση εδώ και πολλά χρόνια – και όχι μόνο στον Τουρισμό: ο επισκέπτης θέλει να εξερευνήσει τόπους και συνήθειες. Ο νέος επισκέπτης είναι πολύ ενημερωμένος και περιβαλλοντικά πιο ώριμος. Αυτό προχωρά παράλληλα με την ανάγκη για (βιωματικές) Εμπειρίες. Αν και με νέους τρόπους, λόγω της πανδημίας, οι επισκέπτες θέλουν να “εμπλακούν”.
Δεν θέλουν απλώς τη Φύση, που είναι πλέον αποδεδειγμένο, ειδικά μετά την πίεση της πανδημίας. Θέλουν ακόμη και να καλλιεργήσουν το φαγητό που (θα) τρώνε.. Η Γαστρονομία ειδικά είναι ο πιο αποδοτικός και ευρύς τρόπος αυτό να φτάσει σε μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Τα τοπικά προϊόντα και οι ιστορίες τους παίρνουν τη θέση που τους αξίζει και η αγροδιατροφή γίνεται εργαλείο ανάπτυξης. Η σήμανση των μπουφέδων με αναφορά στους παραγωγούς ή στο περιβαλλοντικό αποτύπωμα ενός προϊόντος, ενώ οι επισκέπτες θέλουν να “λερώνουν” τα χέρια τους. Ετσι οι περιηγήσεις σε αγροκτήματα και συνεταιρισμούς, οι γευσιγνωσίες εντός και εκτός ξενοδοχείων, οι τάξεις μαγειρικής για βαθιά γνώση της τοπικής κουζίνας, οι επισκέψεις σε λαϊκές αγορές, οι chef-κηπουροί στα μποστάνια των ξενοδοχείων κλπ είναι λίγα μόνο από τα παραδείγματα των ευκαιριών που ανοίγονται.
• Πώς επηρεάζονται οι τοπικές κοινωνίες από τις τάσεις και τις προκλήσεις στον τουρισμό – γιατί και πώς είναι ζητούμενη η εμπλοκή τους;
Δ.Β.: Καλούμαστε να σχεδιάσουμε λύσεις για τις παρούσες και επερχόμενες κρίσεις, όχι μόνο με θεωρητική τεκμηρίωση, αλλά κυρίως με πρακτικά μέτρα που θα αλλάξουν σημαντικά τα χαρακτηριστικά του τουριστικού και τοπικού οικοσυστήματος καθιστώντας το όχι απλά Αειφόρο, αλλά και προφανώς ανθεκτικό στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε ήδη και αυτές που έρχονται σύντομα. Ο δρόμος προς έναν τέτοιο επανασχεδιασμό της τουριστικής οικονομίας είναι επιλογή επιβίωσης και έχει πολύ σαφές περιεχόμενο. Κατ’ αρχήν ο επανασχεδιασμός πρέπει να γίνει “από κάτω προς τα πάνω” (bottom-up) με στόχο την ολιστική ανάπτυξη μιας Οικονομίας των Επισκεπτών (visitors economy). Η προσέγγιση αυτή έχει να κάνει με την επιτυχή μετάβαση σε κάτι εντελώς καινούργιο, όπου οι τοπικές κοινωνίες θα αναδειχθούν ως απαραίτητος πυλώνας τοποθετημένος στο επίκεντρο του τουριστικού οικοσυστήματος. Ενός οικοσυστήματος το οποίο στοχεύει στην ευημερία και την άνθισή του με τρόπο ισορροπημένο και βιώσιμο. Προφανώς και κάθε τόπος (προορισμός) έχει τα δικά του μοναδικά χαρακτηριστικά (place DNA) και πάνω σε αυτά πρέπει να σχεδιάσουμε ένα νέο λειτουργικό μοντέλο που θα μας προσδώσει την επιθυμητή αειφορία αλλά ταυτόχρονα και ανθεκτικότητα (resilience). Η ευημερία της κάθε τοπικής κοινωνίας πρέπει πλέον να αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο του νέου αυτού ανθεκτικού οικοσυστήματος.
Στην κατεύθυνση αυτή, κομβική παράμετρος στην νέα εποχή είναι η Κυκλική Οικονομία που εκφράζεται μέσα α5πό συνεργασίες, σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, τόσο κάθετες (μεταξύ κλάδων στην αλυσίδα διανομής) όσο και οριζόντιες. Πολλές εξειδικευμένες έρευνες, ειδικά στην αγροδιατροφή και τον τουρισμό, έχουν αποδείξει ότι η Κυκλική Οικονομία είναι ο μόνος τρόπος να οδηγηθούμε στην αποκατάσταση των Προορισμών καθώς όχι μόνο διατηρείται το εισόδημα στον κάθε τόπο αλλά επιτυγχάνονται οι (παγκόσμιοι) περιβαλλοντικοί στόχοι σε βαθμό διπλάσιο ή τριπλάσιο σε σχέση με την εφαρμογή μεμονωμένων και αποσπασματικών λύσεων.
• Η λειτουργία DMO (Οργανισμός Διαχείρισης Προορισμού) σε έναν προορισμό που έχει σημαντική εξάρτηση από τον τουρισμό μπορεί να βοηθήσει;
Μ.Τ.: Οι προορισμοί που έχουν σημαντική εξάρτηση από τον τουρισμό χρειάζονται επείγουσες αλλά πολύ προσεκτικές και μελετημένες δομικές αλλαγές με παράλληλη ισχυρή στήριξη σε πόρους για να απορροφήσουν τους έντονους κραδασμούς μιας καθοριστικής μετάβασης στην νέα εποχή των κρίσεων και των περιβαλλοντικών προκλήσεων. Σε αυτό το σημείο πρέπει να κατανοήσουμε ότι η Ανθεκτικότητα συνδέεται αλλά και εξαρτάται από την Αειφορία και ότι δεν μπορούμε να αναπτύξουμε αποτελεσματικές πολιτικές και δράσεις σε κάθε ένα από αυτούς τους καίριους άξονες αν δεν κατανοήσουμε την αλληλεξάρτησή τους σε θεμελιώδες και στρατηγικό επίπεδο. Μέσα σε ένα δεδομένο πλέον περιβάλλον όπου βλέπουμε ευδιάκριτα την κρίσιμη και εύθραυστη υφή του παράγοντα Παγκόσμιο Κλίμα, αλλά και την διεύρυνση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων να αποτελούν τον πυρήνα των επερχόμενων απειλών που θα έχουν σοβαρότατες επιπτώσεις στην αλυσίδα του τουριστικού προϊόντος, πρέπει να πάμε σε άμεση αλλαγή πορείας. Στο σημείο αυτό έρχεται στο τραπέζι το ζήτημα των ιδανικών δομών τοπικής/ περιφερειακής διακυβέρνησης και συνεργασίας πάνω σε πολυσυμμετοχικές «πλατφόρμες» που μεταφράζεται σε αξιόπιστη και αποτελεσματική διαχείριση του κάθε προορισμού. Τοπικές ή περιφερειακές ομάδες διαχείρισης κρίσεων αλλά και ανάπτυξης τουριστικής στρατηγικής μπορούν να λειτουργήσουν πολύ καλύτερα εντός μιας ενιαίας «πλατφόρμας», σε πολλούς γνωστής με την όρο DMO (Οργανισμός Διαχείρισης Προορισμού).
Μ.Τ.: Πρέπει να υπάρξει ένα πλαίσιο παρακίνησης και κινήτρων που θα αφορά όλους τους εμπλεκόμενους φορείς του τόπου (stakeholders) ώστε να συμπράξουν με τρόπο δημιουργικό σε ένα πλαίσιο DMO όπου θα συμμετέχουν όλοι όσοι έχουν να προσφέρουν σε μια κοινά αποδεκτή στρατηγική. Ο κάθε προορισμός με όλα του τα συστατικά, τον επιχειρηματικό κόσμο, τους φορείς, την τοπική κοινωνία και την Αυτοδιοίκηση πρέπει να προχωρήσει σε ένα τέτοιο σχήμα με αποτελεσματική ηγεσία αλλά και επαρκή χρηματοδότηση. Δεν είναι πλέον θέμα Ανάπτυξης, αλλά μάλλον Επιβίωσης. Και σε αυτό είμαστε όλοι μαζί.
