του Χριστόδουλου Ν. Μαλιαράκη
Στις 18 Απριλίου, ήταν η Παγκόσμια Ημέρα Μνημείων και Τοποθεσιών η οποία, όπως και πέρσι, εορτάστηκε υπό τη βαριά σκιά των κλειστών μουσείων και πολιτιστικών χώ-ρων. Με αφορμή την ημέρα αυτή αλλά και την εμπειρία μας από την πανδημία η οποία μας παροτρύνει, ακόμα περισσότερο, να επισκεφτούμε και να αναζητήσουμε ψυχική γα-λήνη και ψυχαγωγία σε ελεύθερους χώρους πρασίνου το παρακάτω κείμενο έχει σκοπό να καταστήσει κατανοητό σε μη νομικούς το περιεχόμενο των διατάξεων του Συντάγματος καθώς και σχετικής απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) για τα πολιτιστικά δικαιώματα των πολιτών. Αφορά την ειδικότερη περίπτωση του Αρχαίου Σταδίου της Ρό-δου που εκτός από αρχαιολογικός χώρος, έχει και την ιδιότητα του κοινόχρηστου χώρου πρασίνου, περιπάτου και αναψυχής για τους κατοίκους και επισκέπτες της πόλης και το οποίο σύντομα θα κλείσει (ήδη η περίφραξη με κάγκελα ολοκληρώνεται) και θα επιβληθεί εισιτήριο για όλους με συνέπεια η επί σειρά δεκαετιών χρήση, πρόσβαση και απόλαυση να διακοπεί βίαια.
Κατά την παρ. 1 του άρθρου 24 του Συντάγματος, η προστασία του πολιτιστικού περι-βάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, το οποίο υποχρεούται να λαμβάνει ιδιαί-τερα προληπτικά ή προστατευτικά μέτρα προς διαφύλαξη αυτού, κατά δε την παρ. 6 του άρθρου τούτου, τα μνημεία, οι παραδοσιακές περιοχές και στοιχεία τελούν υπό την προ-στασία του Κράτους. Με αυτές τις συνταγματικές διατάξεις καθιερώνεται αυξημένη προ-στασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Η προστασία αυτή έχει ως περιεχόμενο, αφ` ε-νός μεν τη διατήρηση στο διηνεκές των μνημείων και λοιπών στοιχείων, αφ` ετέρου δε την επιβολή των αναγκαίων περιορισμών για την αποφυγή οποιασδήποτε βλάβης, αλ-λοιώσεως ή υποβαθμίσεως τους. Περαιτέρω, στο άρθρο 5 της Διεθνούς Σύμβασης των Παρισίων (1972) και στο άρθρο 11 της Διεθνούς Σύμβασης της Γρανάδας για την προ-στασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης αλλά και σε σχετικά άρθρα της Χάρτας της Βενετίας του 1964 και της Διακήρυξης του Άμστερνταμ του 1975 για τη δια-τήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, διαπιστώνεται η ανάγκη να ενταχθεί η κληρο-νομιά αυτή στην κοινωνική ζωή κάθε χώρας. Εξ άλλου, κατά τη συνταγματική διάταξη του άρθρου 24 παρ. 1, η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος απο-τελεί και δικαίωμα του καθενός. Στη δε έννοια του ατομικού δικαιώματος στο περιβάλλον, φυσικό ή πολιτιστικό, εντάσσεται και η ελεύθερη απόλαυσή του.
Εξάλλου, με τα άρθρα 5 παρ. 1, 24 παρ. 1 και 6 του Συντάγματος κατοχυρώνεται η ελεύ-θερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, στην οποία περιλαμβάνεται, μεταξύ άλλων, η πρό-σβαση και χρήση των ελεύθερων δημόσιων χώρων. Με τον αρχαιολογικό νόμο 3028/2002 θεσπίστηκε το ειδικότερο πλαίσιο της προστασίας της πολιτιστικής κλη-ρονομιάς με σκοπό τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης χάριν της παρούσας και των μελ-λοντικών γενεών και την αναβάθμιση του πολιτιστικού περιβάλλοντος (άρθρο 1 παρ. 1). Σύμφωνα με την παρ. 1 του άρθρου 3 του νόμου αυτού, η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς συνίσταται, μεταξύ άλλων στη διευκόλυνση της πρόσβασης και της επικοι-νωνίας του κοινού με αυτήν και στην ανάδειξη και ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνική ζωή. Εξάλλου, σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του νόμου, στις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν τη σκοπούμενη με αυτόν προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς περι-λαμβάνεται η διευκόλυνση της πρόσβασης των πολιτών στα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ειδικότερα, αναφέρεται ότι «η έννοια της προστασίας της πολιτιστικής κλη-ρονομιάς έχει επανοριοθετηθεί ενσωματώνοντας σύγχρονες αντιλήψεις. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται και η ευαισθητοποίηση, η εκπαίδευση και η ψυχαγωγία των πολιτών μέσα από τη γνωριμία με τα πολιτιστικά αγαθά της χώρας. Για το σκοπό αυτόν, έχουν ενταχθεί στο σχέδιο νόμου ρυθμίσεις που αποβλέπουν στη διευκόλυνση της επικοινω-νίας του πολίτη με τα στοιχεία που συνθέτουν την πολιτιστική κληρονομιά. Έτσι, δια-σφαλίζεται το δικαίωμα του πολίτη για πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά με όρους ισό-τητας και υπό τους εντελώς αναγκαίους περιορισμούς ως προς τη φύλαξη και τη συντή-ρησή τους». Τέλος, σύμφωνα με την παρ. 1 του άρθρου 25 του Συντάγματος, οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα ατομικά δικαιώ-ματα πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας, σύμφωνα με την οποία, οι επιβαλλόμενοι από τον νόμο ή την κανονιστικώς δρώσα διοίκηση πε-ριορισμοί πρέπει να είναι πρόσφοροι και αναγκαίοι για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού δημοσίου ή κοινωνικού συμφέροντος και να μην είναι δυσανάλογοι, σε σχέση προς αυτόν.
Με βάση τα παραπάνω, ο περιορισμός της ελεύθερης επίσκεψης και κυκλοφορίας των πολιτών εντός του χώρου του Αρχαίου Σταδίου της Ρόδου συνιστά επέμβαση στα δικαιώματα πρόσβασης και απόλαυσης της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και της ελεύ-θερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, εισάγοντας περιορισμό τους που, όπως προα-ναφέρθηκε, πρέπει να αιτιολογείται ειδικώς και να είναι σύμφωνος με την αρχή της ανα-λογικότητας. Λαμβάνοντας υπόψη ότι α) ο χώρος του Αρχαίου Σταδίου εκτός από αρχαι-ολογικός αποτελεί ανέκαθεν έναν από τους ελάχιστους ελεύθερους χώρους πρασίνου, άθλησης, αναψυχής και περιπάτου, αρμονικά και άρρηκτα συνδεδεμένος με τη ζωή της πόλης, των κατοίκων και των επισκεπτών της β) οι πολίτες και οι επισκέπτες επιδεικνύ-ουν υψηλό αίσθημα σεβασμού και προστασίας των μνημείων του χώρου και δεν προκύ-πτει η πρόκληση βλάβης στα μνημεία ούτε κινδύνου των μνημείων από καθαυτή την αν-θρώπινη παρουσία και γ) ο σκοπός του αρχαιολογικού νόμου είναι το δικαίωμα του πο-λίτη για πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά να ασκείται υπό τους εντελώς αναγκαίους περιορισμούς ως προς τη φύλαξη και τη συντήρησή τους θεωρώ ότι ο περιορισμός της πρόσβασης και επίσκεψης των πολιτών με καταβολή εισιτηρίου δεν είναι πρόσφο-ρος και αναγκαίος καθώς υπερακοντίζει το σκοπό προς τον οποίο τίθεται, εφόσον δεν προκύπτει ότι εξετάστηκε η δυνατότητα λήψης ηπιότερων μέτρων (φύλακες, κάμερες, φω-τισμός κτλ).
Θα ήθελα επίσης να υπενθυμίσω ότι σε αντίστοιχη περίπτωση για τη θέσπιση περιορι-σμών πρόσβασης και επίσκεψης στον αρχαιολογικό χώρο των Λόφων Πνυκός, Νυμ-φών, Μουσών – Φιλοπάππου το Συμβούλιο της Επικρατείας δικαίωσε τους προσφεύγο-ντες πολίτες οι οποίοι προέβαλαν ότι ακόμα και η επιβολή ωραρίου στη λειτουργία τους (κλείσιμο κατά τις νυχτερινές ώρες) περιορίζεται το δικαίωμά τους να απολαμβά-νουν ελεύθερα τους κοινόχρηστους και τους αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής τους.
Χριστόδουλος Ν. Μαλιαράκης
Δικηγόρος – Πρόεδρος RICHeS
