Ακόμη και σήμερα -έπειτα από μια δημοσιογραφική διαδρομή δεκαετιών- αναρωτιέμαι ειλικρινά πώς ο πολιτικός κόσμος του τόπου μας αντιλαμβάνεται την έννοια του πολιτισμού, της πολιτιστικής κληρονομιάς, των τεχνών και της αξίας -στις μέρες μας- των παραδόσεων του λαού μας.
Και το σπουδαιότερο πώς τ’ αξιολογούν, δηλαδή ποια θέση καταλαμβάνουν στην ιεράρχηση των θεμάτων και των στοχεύσεων της πολιτικής και κοινωνικής δραστηριότητάς τους.
Από την Ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου μέχρι και σήμερα -τουστέστιν σε 74 χρόνια- πέρασαν υπουργοί, βουλευτές, δήμαρχοι, νομάρχες, περιφερειάρχες, αλλά τολμώ να πω ότι οι περισσότεροι είχαν σχέση με τον πολιτισμό, τις τέχνες και τις παραδόσεις όσο ο φάντης με το ρετσινόλαδο.
Ελάχιστες οι τιμητικές εξαιρέσεις, Ευτυχώς!
Του Κώστα Λαμπριανού
Η Μεσαιωνική Πόλη απαξιώθηκε, για να μην πω κακοποιήθηκε βάναυσα, από καιροσκόπους στο βωμό της κερδοσκοπίας, εμβληματικά ιστορικά κτήρια αφέθηκαν στη φθορά του χρόνου.
Και αν δεν υπήρχε η αλησμόνητη Μελίνα Μερκούρη και ο Σάββας Καραγιάννης (υπουργός πολιτισμού η πρώτη και δήμαρχος Ρόδου ο δεύτερος) να υπογράψουν το 1986 -αν δεν με απατά η μνήμη μου – προγραμματική σύμβαση για την προστασία και ανάδειξη της Μεσαιωνικής Πόλης, σήμερα η εικόνα της θα ήταν, χωρίς αμφιβολία, τραγική.
Μια τέχνη αιώνων που ψυχορραγεί
Ειλικρινά σκόπιμη αυτή η εισαγωγή επειδή μια πανάρχαια τέχνη των Ροδίων ψυχορραγεί στις μέρες μας και αν, σύντομα, δεν βρεθεί φάρμακο σωτηρίας, είναι βέβαιο ότι το τέλος της διαγράφεται πολύ κοντινό.
Αναφέρομαι συγκεκριμένα στην κεραμική αγγειοπλαστική. Μια τέχνη που άκμασε επί αιώνες στη Ρόδο, μετά την κάθοδο των Δωριέων και σήμερα πνέει τα λοίσθια, υπό το αδιάφορο βλέμμα των τοπικών αρχόντων και της πολιτείας το επισημαίνω διότι οι περισσότεροι της ποικιλώνυμης τοπικής ηγεσίας μας, διαχρονικά, αποδείχθηκαν αλλεργικοί σε ό, τι σχετιζόταν με τον πολιτισμό, την πολιτιστική κληρονομιά, τις τέχνες και τις παραδόσεις ενός λαού που ευτύχησε να ζει σ’ ετούτον τον ευλογημένο απ’ τους θεούς τόπο.
Μια τέχνη που ζήλευαν ακόμα και οι Ιταλοί κατακτητές και τη συνέχισαν ιδρύοντας το 1928 την εταιρεία ICARO, με πρωτομάστορες Αρχαγγελίτες και άλλους αγγειοπλάστες του νησιού. Μια εταιρεία -για να μην ξεχνάμε την ιστορία μας- που πέρασε -αμέσως μετά το τέλος του πολέμου- στα χέρια του επιχειρηματία Κωνσταντίνου Χατζηκωνσταντή. Γέννημα και θρέμμα της Ρόδου με λαμπρές σπουδές στη Ελλάδα και το εξωτερικό απέκτησε την πλειοψηφία των μετοχών της ιταλικής εταιρείας η οποία πλέον έγινε ατομική επιχείρηση με την ελληνική επωνυμία «Κεραμουργία Ρόδου ΙΚΑΡΟΣ».
Διορατικός και εξαίρετος εργοδότης ο Χατζηκωνσταντής προσέλαβε τους καλύτερους αγγειοπλάστες της εποχής και ταυτόχρονα επένδυσε στον τεχνικό εξοπλισμό του εργοστασίου.
Σε λίγα χρόνια κατάφερε, χάρη στους καλλιτέχνες σχεδιαστές και ζωγράφους που είχε μαζί του, τα εντυπωσιακά δημιουργήματα του ΙΚΑΡΟΥ – πιάτα – βάζα αμφορείς με εμβληματικά σχέδια από την ιστορία του νησιού, από την ελληνική μυθολογία και τη φύση να εξάγονται σε αρκετές χώρες.
Δυστυχώς όμως ο θάνατος του Χατζηκωνσταντή και της γυναίκας του Φαίδρας (αδερφή του σπουδαίου πολιτικού της Ρόδου Γιάννη Ζίγδη) σε αυτοκινητιστικό ατύχημα- τον Ιούνιο του 1987-οδήγησε στο τέλος και τον ΊΚΑΡΟ.
Το εργοστάσιο, στο οποίο δούλεψαν εκατοντάδες αγγειοπλάστες και καλλιτέχνες κεραμίστες στα σαράντα χρόνια ζωής του ΙΚΑΡΟΥ έκλεισε το 1988.
Κάποιες προσπάθειες που έγιναν από τον αλησμόνητο Νάσο Μυλωνά, έναν πραγματικά ταλαντούχο καλλιτέχνη, να συνεχίσει την κεραμική τέχνη, έχοντας ως πρότυπο τον ΙΚΑΡΟ, όπου εργάστηκε επί χρόνια, δεν απέδωσαν, χωρίς τη στήριξη από τους τοπικούς άρχοντες και την πολιτεία.
Η αγγειοπλαστική στον Αρχάγγελο
Ο Αρχάγγελος, αναμφίβολα, υπήρξε ο τόπος που ανέδειξε τους καλύτερους αγγειοπλάστες επί αιώνες. Είναι ενδεικτικά ότι η φήμη τους έφτασε μέχρι τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό-τον Μέγα- στα χρόνια που έχτιζε την Αγία Σοφία. Οι αρχιτέκτονες του αναζητούσαν λύση για την κατασκευή του τρούλου καθώς δεν είχαν τα κατάλληλα τούβλα. Η λύση δόθηκε από τους Αρχαγγελίτες αγγειοπλάστες του Πετρώνα οι οποίοι έφτιαξαν με τον καλύτερο πηλό τα πλέον ελαφρύτερα, αλλά και πιο ανθετικτά τούβλα, κι έτσι στέριωσε ο τρούλος του μοναδικού βυζαντινού Μνημείου.
Σήμερα, ωστόσο, ο Πετρώνας και οι οικογένειες των αγγειοπλαστών ανήκουν στο παρελθόν. Έχουν περάσει στην Ιστορία. Και, δυστυχώς, αν κάποιος αναζητήσει έναν νέο αγγειοπλάστη δεν θα βρει. Υπάρχουν μόνο ελάχιστοι κι αυτοί απόμαχοι, συνταξιούχοι. Γιατί, όμως; Κι εδώ η ευθύνη των τοπικών αρχόντων, και ιδιαίτερα του Αρχαγγέλου είναι τεράστια. Ανίκανοι, αλλεργικοί στον πολιτισμό και τις τέχνες δεν δημιούργησαν ένα εργαστήρι αγγειοπλαστικής, μολονότι έβλεπαν μια-μια τις επιχειρήσεις κεραμικής τέχνης να βάζουν λουκέτο και τα τοπικά μέσα ενημέρωσης προειδοποιούσαν ότι η αγγειοπλαστική τέχνη αιώνων της Ρόδου χάνεται, σβήνει. Δήμαρχοι, νομάρχες, βουλευτές, υπουργείο Πολιτισμού σκορπούσαν, εδώ κι εκεί, το δημόσιο χρήμα αλλά αρνιόντουσαν να δαπανήσουν λίγα ψίχουλα για να σωθεί μια τέχνη. Λέει όμως ο σοφός λαός μας «ποτέ δεν είν’ αργά!».
Οι τελευταίοι των Μοϊκανών
Ο Δημήτρης Γιασιράνης είναι ένας από τους ελάχιστους της Ρόδου-και συγκεκριμένα του Αρχάγγελου- που εμμένουν να υπηρετούν την τέχνη της αγγειοπλαστικής, την καλλιτεχνική κεραμική, παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες που αντιμετωπίζει στον καθημερινό αγώνα της επιβίωσης.
Στην ίδια κατάσταση βρίσκονται και τα άλλα δύο εργαστήρια του Αρχαγγέλου: του Κώστα Σπάθα και του Δημήτρη Μπόνη. Με το χιούμορ που τον χαρακτηρίζει -κληρονομικό στοιχείο κι αυτό της μεγάλης οικογένειας των Γιασιράνηδων- που έγραψε για περισσότερο από ενάμιση αιώνα τη δική της ιστορία στην παραδοσιακή τέχνη της αγγειοπλαστικής, λέει πως είναι «τελευταίοι των Μοϊκανών».
Από πέντε χρονών ο Δημήτρης παλεύει με τον πηλό, αλλά στην τέχνη αφιερώνεται μόλις τελείωσε το δημοτικό σχολείο.
Σήμερα, στα εξήντα του πια, σε μιαν «εκ βαθέων» εξομολόγηση εκπέμπει σήμα κινδύνου.
Με απέραντη θλίψη επισημαίνει ότι η αγγειοπλαστική και η καλλιτεχνική κεραμική αργοπεθαίνει. Η μεγάλη του αγάπη στην τέχνη και ο σεβασμός στην οικογενειακή παράδοση, όπως αναφέρει, είναι οι δύο κυριότεροι λόγοι που τον κρατούν ακόμα στην τέχνη. Δεν κρύβει ότι πολλές φορές τον βασάνιζε η σκέψη να την παρατήσει. Ειδικότερα στα τελευταία χρόνια των μνημονιών, της λιτότητας, της τουριστικής ύφεσης, της κρατικής αδιαφορίας και της πλήρους εγκατάλειψης από το Επιμελητήριο, τον Δήμο, την Περιφέρεια και τους πολιτικούς άρχοντες του νησιού. Και προσθέτει:
«Λυπάμαι που το λέω αλλά δεν είχαμε τη στήριξη κανενός. Και τώρα με την πανδημία, την ενεργειακή κρίση, αυτοί οι λίγοι που παλεύουμε με νύχια και δόντια για να επιβιώσουμε».
Καταλήγοντας, ωστόσο, υπογραμμίζει ότι ελπίζει έστω και στο παρά πέντε η τέχνη της αγγειοπλαστικής και της καλλιτεχνικής κεραμικής να διασωθεί!
Η οικογενειακή παράδοση
Η ιστορία της οικογένειας Γιασιράνη στην αγγειοπλαστική αρχίζει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα από τον Σάββα Γιασιράνη που είχε ρίξει από τη Μικρά Λεία. Ήταν μαραγκός αλλά έμαθε και την τέχνη του αγγειοπλάστη στη Μικρά Λεία και στου Πετρώνα. Το εργαστήρι και το καμίνι το έφτιαξε στα Στεγνά.
Ο Σάββας Γιασιράνης έκανε τέσσερα παιδιά -τρία αγόρια και μια κόρη, αλλά ο μόνος που ακολούθησε την αγγειοπλαστικής ήταν ο Νικόλας, ο πρώτος του γιος, παππούς του Δημήτρη.
Γεννημένος το 1901 και ταλαντούχος ο Νικόλας δούλεψε το 1929 στην ιταλική εταιρεία ICARO επί χρόνια με τους καλύτερους Ιταλούς τεχνίτες. Και αργότερα, το 1947 όταν ιδρύθηκε ο «Ίκαρος» από τον Χατζηκωνσταντή εργάστηκε ως αρχιμάστορας. Μετά έφτιαξε το δικό του εργαστήρι στον Αρχάγγελο όπου απασχολούνταν όλα τα παιδιά του. Όλα τα καλλιτεχνικά κεραμικά του έφεραν τη υπογραφή «ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ» σχεδιασμένα από τον δεκατετράχρονο τότε ταλαντούχο Νάσο Μυλωνά που έγραψε κι αυτός τη δική του λαμπρή μακρόχρονη ιστορία, μέχρι το θάνατό του, τον Δεκέμβριο του 2010.
Σήμερα η καλλιτεχνική του ιστορία συνεχίζεται από τον γαμπρό του Αρεταίο Μωραΐτη.
Τα καλλιτεχνήματα του Νικόλα Γιασιράνη συνέχισαν οι γιοι του Σάββας (πατέρας του Δημήτρη) και Στέφανος και οι κόρες του Ζωή και Έλλη. Ο Στέφανος Γιασιράνης, 91 ετών σήμερα, διατηρεί το εργαστήρι αλλά χωρίς παραγωγή πια.
Την ιστορία και την αγγειοπλαστική παράδοση του Νικόλα Γιασιράνη ακολουθούν τα εγγόνια του Δημήτρης Γιασιράνης του Σάββα και τα παιδιά της κόρης του Ζωής, Κώστας και Τάσος. Ο Δημήτρης διατηρεί το εργοστάσιο με την επωνυμία Giasiranis Factory Keramik στον Αρχάγγελο και τα ξαδέλφια του Κώστας και Τάσος το εργαστήρι Spathas Keramik.
Η σωτηρία
Υπό προϋποθέσεις η αγγειοπλαστική και η καλλιτεχνική κεραμική μπορεί να διασωθεί αν:
1. Το Υπουργείο Πολιτισμού, η Περιφέρεια και ο Δήμος Ρόδου ιδρύσουν άμεσα ένα Εργαστήρι Αγγειοπλαστικής-Κεραμικής για την εκπαίδευση νέων αγγειοπλαστών-καλλιτεχνών.
2. Να επιδοτηθούν οι λιγοστές επιχειρήσεις του κλάδου για την πρόσληψη τεχνιτών και οι ασφαλιστικές εισφορές τους.
3. Το Υπουργείο Πολιτισμού, η Περιφέρεια και ο Δήμος Ρόδου στον προϋπολογισμό τους να προβλέπεται ετήσια δαπάνη για την αγορά σημαντικών καλλιτεχνημάτων από τις επιχειρήσεις του κλάδου (αμφορείς-πιάτα κλπ) τα οποία θα διακοσμούν Μουσεία-Πολιτιστικά Κέντρα και Δημόσια Κτήρια.
4. Μια ανάλογη δαπάνη μπορεί να διατεθεί από το Υπουργείο Τουρισμού, από την Τράπεζα Ελλάδος, από Οργανισμούς του Δημοσίου, από το Επιμελητήριο και κυρίως από τα μέλη της Ένωσης Ξενοδόχων.
Αναφέρομαι ειδικότερα στους ξενοδόχους επειδή γνωρίζω ορισμένους -λίγοι βέβαια- που κάθε χρόνο προμηθεύονται μεγάλο αριθμό αναμνηστικών πιάτων με εμβληματικά σχέδια από τη Ρόδο τα οποία και προσφέρουν στους πελάτες.
Τουλάχιστον, έτσι δίνουν μια βαθιά οικονομική ανάσα, μια τονωτική ένεση στην τέχνη που πνέει τα λοίσθια.
Αν, παρ’ ελπίδα, χαθεί θα είναι μια μελανή σελίδα για τον Πολιτισμό, τις Παραδόσεις και την Ιστορία ενός λαού που ανέδειξε έναν από τους Επτά Σοφούς της αρχαιότητας και δημιούργησε ένα από τα Επτά Θαύματα του Κόσμου.
Ας μην τα ξεχνάμε!
