Συνέντευξη στον
Δημήτρη Γκαρτζώνη
H συναρπαστική ιστορία του Ικάρου, του θρυλικού εργοστασίου κεραμικών της Ρόδου αναβίωσε πριν λίγο καιρό στο Μουσείο Μπενάκη. Η έκθεση «Icaro – Ίκαρος. Το Εργοστάσιο Κεραμικών της Ρόδου (1928 – 1988)» ανέδειξε την παράδοση της Ρόδου στην κεραμική τέχνη, προσελκύοντας επισκέπτες από τα πέρατα της γης.
Ο συλλέκτης Γιάννος Θ. Ιωαννίδης στη συλλογή και στην έρευνά του οποίου βασίστηκε η έκθεση στο Μπενάκη, μιλά στη «δημοκρατική» για την ιστορική εταιρεία που συνδέθηκε με την κεραμική τέχνη στη Ρόδο. Με καταγωγή από τη Ρόδο, ο Γιάννος Ιωαννίδης, απέκτησε το πρώτο του αντικείμενο σε ηλικία 15 ετών, ένα μικρό τυρκουάζ βάζο που αγόρασε σε μια επίσκεψη στο εργοστάσιο του Ίκαρου, το 1987, λίγο πριν κλείσει. Από τότε μέχρι σήμερα έχει συλλέξει εκατοντάδες αντικείμενα του εργοστασίου και έχει καταγράψει όλη την μυθιστορηματική ιστορία του.
• Πώς ξεκινήσατε να συλλέγετε κεραμικά; Πώς ξεκινήσατε συγκεκριμένα τη συλλογή του Ικάρου;
Η σχέση και η αγάπη που έχω για τα κεραμικά είναι πολύ δυνατή. Είναι ένα πάθος για μένα. Ενδιαφέρομαι κυρίως για ιταλικά, ισλαμικά και ελληνικά κεραμικά, χρηστικά ή/και καλλιτεχνικά, ιδιαίτερα γι’ αυτά που ‘έζησαν’ στον ελληνικό χώρο. Ο Ίκαρος είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή, λόγω της ποιότητας αλλά και της ομορφιάς των κεραμικών που δημιούργησε, με την οποία είμαι στενά συνδεδεμένος καθώς η μητέρα μου είναι από την Ρόδο, αλλά και γιατί το πρώτο αντικείμενο του Ικάρου, ένα μικρό τυρκουάζ βάζο, το αγόρασα ο ίδιος πριν από 30 χρόνια λίγο πριν κλείσει το εργοστάσιο.
• Πέρα από συλλέκτης, είστε και ο άνθρωπος ο οποίος έχει γράψει την ιστορία του εργοστασίου του Ικάρου. Πώς προέκυψε αυτό;
Αυτό που με ώθησε στην έρευνα, ήταν η έλλειψη στοιχείων και αναφορών για τον Ίκαρο. Για τα κεραμικά της Λίνδου, τα Ιζνίκ, υπάρχουν σήμερα σημαντικά βιβλία. Αντίθετα, για τα κεραμικά του Ικάρου δεν υπήρχε σχεδόν καμία αναφορά. Ξεκίνησα λοιπόν την έρευνα η οποία κράτησε αρκετά χρόνια… Στάθηκα όμως πολύ τυχερός, γιατί βρήκα αρκετό υλικό. Σε όλη αυτή την πορεία της έρευνας, με την βοήθεια Ροδιτών και εργαζομένων του εργοστασίου ανακαλύφθηκαν πολλά πράγματα και η ιστορία άρχισε να παίρνει μορφή. Ήμουν πλέον βέβαιος ότι έπρεπε να καταγραφεί και να να γίνει γνωστή σε όλους. Στο βιβλίο που παρουσιάστηκε πριν μερικούς μήνες από τις εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη, υπάρχει η ιστορία της ιταλικής περιόδου του εργοστασίου από το 1926 έως και το 1946 καθώς και η ελληνική περίοδος από το 1947 έως το 1988.
Στο βιβλίο η ιστορία ξεκινά το 1926 όταν ο καθηγητής Τζοβάνι Τζουλιανίνι προσκαλεί κάποιους στενούς φίλους και συνεργάτες για να συζητήσουν την ιδέα της ίδρυσης ενός εργοστασίου με σκοπό την παραγωγή καλλιτεχνικών κεραμικών, αντιγράφων των ιζνίκ της Λίνδου. Περιγράφονται οι πρώτες δοκιμές και η ίδρυση του εργοστασίου, οι φόρμες και η θεματολογία των κεραμικών, η μετάβαση στην οδό των Ιπποτών, η διαδικασία παραγωγής, οι συνεργασίες και οι εξαγωγές, η περίοδος του 2ου Παγκοσμίου πολέμου και ο βομβαρδισμός του εργοστασίου. Επίσης η εξαγορά από τον Κωνσταντίνο Χατζηκωσταντή και όλη η ελληνική περίοδος μέχρι το δυστύχημα του Χατζηκωνσταντή και της συζύγου του.
Κατά την διάρκεια της έρευνας κατάφερα να βρω σημαντικά αρχεία, όπως την αρχική αίτηση και το καταστατικό ίδρυσης, τα πρακτικά των γενικών συνελεύσεων των μετόχων όπου σε ετήσια βάση καταγράφονταν αναλυτικά οι δραστηριότητες της εταιρείας, τις μετοχές πώλησης της εταιρείας αλλά και αλληλογραφία του ίδιου του Χατζηκωνσταντή με Τράπεζες, συνεργάτες και πελάτες στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Για την καταγραφή της ιστορίας συναντήθηκα με την οικογένεια του Κ. Χατζηκωσταντή, αλλά και συγγενείς των διευθυντών του εργοστασίου κατά την ελληνική περίοδο, όπως η οικογένεια του Σπύρου Οικονομίδη, ο οποίος ήταν σπουδαγμένος στην Καλών Τεχνών της Αθήνας, και διετέλεσε πρώτος διευθυντής την περίοδο 1948-1950. Επίσης την οικογένεια του Δ. Δάβη, πολύ μεγάλου ζωγράφου με σπουδές στο Μόναχο, ο οποίος διετέλεσε διευθυντής το 1950. Υπήρξαν και άλλοι όπως ο Νάσος Μυλωνάς, ο Γεράσιμος Βλάχος, αλλά και εργαζόμενοι όπως ο Άρης και η Ελένη Κουτούνη, ο Κ. Νεοφύτου, η Ελένη Χαρίτου, η Ελένη Μπουχούνα, κ.α…. Κάπως έτσι κατάφερα να συγκεντρώσω πλούσιο υλικό και να γράψω την ιστορία του Ικάρου.
• Εν συντομία, ποια είναι η ιστορία του Ικάρου, όπως την έχετε καταγράψει;
Οι Ιταλοί με σκοπό να αναπτύξουν οικονομικά τα Δωδεκάνησα, ίδρυσαν εταιρείες όπως η ΚΑΙΡ με αγροτικά προϊόντα, η ΤΕΜΙ με τα τσιγάρα, η ΣΑΙΚΑ για τούβλα και κεραμίδια, η ΤΙΡΣΑ για την παρασκευή χαλιών και αρκετές άλλες. Βλέποντας τους πλούσιους πιατελότοιχους της Λίνδου φορτωμένους με κεραμικά από το Ιζνίκ της Τουρκίας, θεώρησαν ότι φτιάχνονταν στην Ρόδο. Έτσι αποφάσισαν να κατασκευάσουν ένα εργοστάσιο κεραμικής για να αντιγράψουν τα κεραμικά που υπήρχαν σε αφθονία στην περιοχή της Λίνδου.
Αρχικά, τα θέματα των κεραμικών ήταν πολύ συγκεκριμένα και εγκρίνονταν από μία τριμελή επιτροπή. Οι αρχικές δοκιμές ξεκίνησαν σε συνεργασία με τη σχολή κεραμικής της Φαέντσα στην Ιταλία, που είναι από τις σημαντικότερες στον κόσμο. Οι δοκιμές είχαν επιτυχία και έτσι ο Ίκαρος ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1928. Στην αρχή της ιταλικής περιόδου, διοικητικό συμβούλιο, μέτοχοι, καλλιτεχνικός και τεχνικός διευθυντής και όλοι οι εργαζόμενοι ήταν Ιταλοί, εκτός από τον Νικόλα Γιασιράνη από τον Αρχάγγελο, ο οποίος ήταν ο αγγειοπλάστης του εργοστασίου από την έναρξη λειτουργίας το 1928.
Το εργαστήριο βρισκόταν μέσα στο κάστρο, κοντά στην Κόκκινη Πόρτα. Τα Κεραμικά του Ικάρου πωλούνταν στη Νέα Αγορά, στην Παλιά Πόλη, και σε κατάστημα που υπήρχε στο Ξενοδοχείο των Ρόδων… Το 1932 το εργαστήριο μεταφέρθηκε στην οδό των Ιπποτών, στο γνωστό κτήριο, όπου ακόμη υπάρχει πάνω από την κεντρική είσοδο μία σύνθεση από πλακίδια με θέμα την Παναγία της Φιλερήμου. Στον κάτω όροφο βρισκόταν το εκθετήριο και στον επάνω όροφο το εργαστήριο. Κάθε δωμάτιο ήταν ένα κομμάτι της διαδικασίας παραγωγής. Οι πελάτες είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν παρακολουθώντας πώς παράγονταν τα κεραμικά βήμα-βήμα και μετά αγόραζαν ό,τι τους άρεσε από το εκθετήριο.
Οι εξαγωγές ήταν σημαντικές κυρίως στην Ιταλία, στην Τουρκία, στην Λιβύη, στις περιοχές γύρω από τη Συρία, στην Αίγυπτο όπου τα Οθωμανικά θέματα ήταν πολύ γνωστά και αλλού. Το 1933 ένας Αυστριακός πολύ καλός σχεδιαστής του Ικάρου, ο Έγκον Χούμπερ, θα βάλει το τοπικό χρώμα στα κεραμικά. Κατασκευάστηκαν 8 κούκλες με τις παραδοσιακές φορεσιές της Δωδεκανήσου, πλακίδια με την εικόνα της Παναγίας της Φιλερήμου, η οποία εθεωρείτο προστάτιδα του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη, δηλαδή των Ιπποτών της Ρόδου, αγαλματίδια με τη λουόμενη Αφροδίτη της Ρόδου και αρκετές ειδικές παραγγελίες.
Κατά την ιταλική περίοδο του εργοστασίου κατασκευάστηκαν κάποιες συνθέσεις από πλακίδια που κοσμούν διάφορα ιστορικά κτήρια της Ρόδου, όπως το Δικαστικό Μέγαρο, τη Ροδιακή Έπαυλη, το Τελωνείο στην Παλιά Πόλη. Στο σπίτι του Χατζηκωνσταντή υπήρχε επίσης μία καταπληκτική σύνθεση με παράσταση από τον παράδεισο, όπως παρουσιάζεται σε περσικά κείμενα.
Ξεκινά ο Πόλεμος, ο Ίκαρος δεν πιστεύει ότι θα τον επηρεάσει πολύ… Μάλιστα το 1939 θα γίνει αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου, καθώς το Διοικητικό Συμβούλιο και οι Μέτοχοι πιστεύουν πολύ στις προοπτικές της εταιρείας. Όμως τα πράγματα δυσκολεύουν… Η τουριστική κίνηση μειώνεται δραστικά, η δυνατότητα εισαγωγής πρώτων υλών από την Ιταλία γίνεται πολύ δύσκολη και οι ειδικευμένοι εργάτες δεν υπάρχουν. Το 1944 βομβαρδίζεται το εργοστάσιο και κλείνει τελείως. Θα γίνει προσπάθεια, να δημιουργηθούν εγκαταστάσεις σε ένα χώρο κοντά στον Άγιο Δημήτριο, και να ξεκινήσει ξανά η παραγωγή το 1945 αλλά καθώς οι Ιταλοί Μέτοχοι και το Διοικητικό Συμβούλιο αποχωρεί από την Ρόδο, το εργοστάσιο θα παραμείνει κλειστό το 1946 και 1947. Την περίοδο αυτή θα δημιουργηθούν λίγες ειδικές παραγγελίες, πολλές φορές για μέλη του Ιερού Λόχου. Τα κεραμικά αυτά συνήθως φέρουν το σύμβολο του Ιερού λόχου και την υπογραφή ICARO Ρόδος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η μπομπονιέρα του γιατρού Γεωργίου Φώκιαλη οποία φέρει το έμβλημα των ιερολοχιτών, την ημερομηνία 1947 και την υπογραφή ICARO Ρόδος.
Ο Χατζηκωνσταντής εξαγοράζει το 1946 το εργοστάσιο. Η κόρη του Ειρήνη αναφέρει ότι γεννήθηκε τη χρονιά που αγοράστηκε το εργοστάσιο, το οποίο ανοίγει το 1948 με τον Σπύρο Οικονομίδη καλλιτεχνικό διευθυντή και 40 άτομα προσωπικό. Κατασκευάζουν τα αντικείμενα της ιταλικής περιόδου και εμπλουτίζουν την παραγωγή… Ο Δάβης ο οποίος αναλαμβάνει διευθυντής το 1950-‘51 θα ερευνήσει τα ιζνίκ της Λίνδου αλλά και την συλλογή του Αντώνη Μπενάκη δημιουργώντας νέα θέματα και φόρμες. Το ‘55 υπό την καθοδήγηση του Αθανάσιου Μυλωνά ο Ίκαρος ανθίζει, τόσο οικονομικά όσο και καλλιτεχνικά. Από το 1970 και μετά θα ξεκινήσουν τα δύσκολα χρόνια. Πολλοί εργαζόμενοι θα φύγουν ανοίγοντας τα δικά τους μαγαζιά. Γίνονται πολλές εισαγωγές από Κίνα και Τουρκία και ο ανταγωνισμός είναι ιδιαίτερα σκληρός ενώ το περιθώριο κέρδους μειώνεται σημαντικά.Τα αντικείμενα υστερούν πλέον σημαντικά έναντι της πρώτης περιόδου του εργοστασίου, τεχνικά και αισθητικά.
Tην δεκαετία του 1970 o Χατζηκωνσταντής έχει οικονομικά ανοίγματα, έχοντας πάρει πολλά δάνεια. Προσπαθεί να πουλήσει την εταιρεία το ’80, αλλά το‘87 σε ένα δυστύχημα σκοτώνεται ο ίδιος και η σύζυγός του και μερικούς μήνες αργότερα το εργοστάσιο κλείνει οριστικά. Πωλείται και γκρεμίζεται για να χτιστούν πολυκατοικίες και έτσι ολοκληρώνεται μία διαδρομή περίπου 60 χρόνων από το Δεκέμβριο του ‘28 που άνοιξε ο Ίκαρος μέχρι το καλοκαίρι του ‘88 που έκλεισε.
• Θα μπορούσε η Ρόδος να εκμεταλλευθεί την παράδοση στα κεραμικά; Θα ήταν εφικτό να συνεχισθεί σήμερα αυτή η παράδοση;
Ο Ίκαρος είναι άμεσα συνδεδεμένος με την ιστορία της Ρόδου, είναι το πρώτο εργοστάσιο καλλιτεχνικών κεραμικών στο νησί και το δεύτερο σημαντικότερο στην Ελλάδα μετά τον Κεραμεικό στην Αθήνα. Έχει δημιουργήσει τεράστια παράδοση και έχει αφήσει μια τεράστια παρακαταθήκη. Ακόμη και σήμερα, παντού στην Ρόδο κατασκευάζονται και πωλούνται κεραμικά. Πολλά από αυτά είναι από εργαστήρια που άνοιξαν πρώην εργαζόμενοι του Ικάρου, όπως οι Μπόνης, Νεοφύτου, Γιασιράνης, Κακιός κα.
Η Ρόδος ένας τόπος ευλογημένος από πολλές απόψεις. θα μπορούσε να είναι πασίγνωστη και για τα κεραμικά της. Θα πρέπει οι τοπικοί φορείς να εκμεταλλευτούν την παράδοση στα κεραμικά. Θα πρέπει να αναδειχθεί η ιστορία καθώς η παρακαταθήκη υπάρχει. Σαφώς και μπορεί να συνεχισθεί η παράδοση.
• Η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη είχε μεγάλη επιτυχία. Περιμένατε αυτή την ανταπόκριση;
Η προσέλευση του κόσμου ήταν πραγματικά πολύ συγκινητική. Φυσικά ο Ίκαρος βρίσκεται μέσα σε πολλά σπίτια καθώς πολλοί είναι αυτοί που έχουν ένα κομμάτι της …ιστορίας στο σπίτι τους. Ειδικά για την έκθεση υπήρξαν επισκέπτες από την Αυστραλία, την Αμερική, την Ιταλία. Από την Αυστραλία ήρθε και η κα Ελένη Κουτούνη η οποία είχε δουλέψει στον Ίκαρο.
• Σκέφτεστε λοιπόν να μεταφέρετε την έκθεση στη Ρόδο;
Είμαστε σε συνεννόηση με τους τοπικούς φορείς και το Μουσείο Μπενάκη και έχουμε σχεδόν καταλήξει. Προσπαθούμε να προλάβουμε να γίνουν τα εγκαίνια Μάιο ώστε η έκθεση να ξεκινήσει και να την δουν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού όσο περισσότερος κόσμος γίνεται. Το να κατέβει η έκθεση στο νησί από όπου ξεκίνησαν όλα είναι κάτι που προσωπικά θα το ήθελα πάρα πολύ.
• Συνεχίζετε να συλλέγετε;
Πάντα, είναι μεράκι που δεν μπορεί να σταματήσει ποτέ.
• Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι να βρει κανείς καλλιτεχνικά κεραμικά του Ικάρου σήμερα; Ποιο είναι το πιο απίθανο μέρος που βρήκατε κάποιο αντικείμενο;
Δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο και δεν είναι και τόσο εύκολο από την άλλη, εξαρτάται τι ακριβώς ψάχνεις. Τα αντικείμενα του ιταλικού Ικάρου για παράδειγμα είναι αρκετά σπάνια, πρέπει να έχεις υπομονή αλλά πάντα κάτι θα βρεθεί.
Από την πρώτη ελληνική περίοδο (1948-1955) μπορείς να βρεις σχετικά εύκολα κάποιο αντικείμενο. Από την άλλη, υπάρχουν πολλά κεραμικά της τελευταίας περιόδου του Ικάρου, όμως η ποιότητά τους είναι πιο χαμηλή, είναι βιαστικά φτιαγμένα. Δημιουργήθηκαν σε μία φάση επιβίωσης του εργοστασίου, όπου προσπαθούσε να παράγει όσο το δυνατόν περισσότερα για να πουλήσει…
Κεραμικά μπορείς να βρεις σε προσωπικές συλλογές, στο διαδίκτυο, στα παζάρια όπως το Μοναστηράκι, σε παλαιοπωλεία, σε δημοπρασίες, όπου μπορείς να φανταστείς.
Προσωπικά την συλλογή μου την εμπλούτισα πολύ την τελευταία δεκαετία… Μια από τις ιστορίες της συλλογής είναι η παρακάτω. Διατηρώ το σάιτ www.Ceramopolis.com που σκοπό έχει να αντλεί ο κόσμος πληροφόρηση γύρω από τα κεραμικά, όχι μόνο του Ικάρου, γενικώς, τα ισλαμικά, ιταλικά, τα ελληνικά κλπ. Γενικά επικοινωνεί αρκετός κόσμος μέσω του σάιτ. Κάποια στιγμή επικοινώνησε μαζί μου μία κυρία από το Τέξας και επέμενε να μου στείλει μία μπομπονιέρα και ένα πιάτο της ιταλικής περιόδου του Ικάρου. Θεωρησε όπως είπε ότι η συλλογή θα ήταν το σωστό μέρος για τα αντικείμενα να βρίσκονται. Βρίσκεις κεραμικά σε μέρη που δεν το περιμένεις. Θέλει υπομονή και έρευνα. Και πιστέψτε με, μπορεί να γίνει εξαιρετικά συναρπαστική όλη αυτή η διαδικασία…
