Του ΝΙΚΟΛΟΥ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗ, ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΥ
Οδήγηση είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που κινείται στο δρόμο. Το σύστημα: (άνθρωπος, οδηγός) – αυτοκίνητο – (δρόμος, περιβάλλον). Αυτά τα τρία υποσυστήματα είναι ένα σύνολο που μαζί τρέχουν με 200 χλμ/ώρα, στρίβουν, ανεβαίνουν ανηφόρες και κάθε τόσο γίνονται κομμάτια. Ειδικότερα, η οδήγηση είναι η διαχείριση των πληροφοριών που παίρνει ο οδηγός από το περιβάλλον του και τις μετατρέπει σε ενέργειες. Αυτό λοιπόν το πολύπλοκο σύστημα στηρίζεται σε δύο βασικές λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου: στην προσοχή και στη αντίληψη. Στο σημείωμα αυτό θα εστιαστώ στο βασικότερο που είναι η προσοχή γιατί μας δίνει το μέτρο του προβλήματος.
Η προσοχή είναι μια διεργασία του εγκεφάλου, είναι η γραμματέας του. Οι πληροφορίες προσλαμβάνονται από τις αισθήσεις και τις επεξεργάζεται ο εγκέφαλος. Κάθε δέκατο του δευτερολέπτου φτάνουν εκατομμύρια πληροφορίες, που ο εγκέφαλός μας όμως δεν μπορεί να τις επεξεργαστεί. Επίσης δεν είναι όλες χρήσιμες. Η προσοχή λοιπόν ξεσκαρτάρει τις άχρηστες πληροφορίες και διαλέγει τις χρήσιμες, αυτές που χρειάζονται για την επιβίωση μας, τόσες όσες μπορεί να επεξεργαστεί ο εγκέφαλός μας, δηλαδή λίγες αλλά χρήσιμες.
Η προσοχή λειτουργεί σε δύο στάδια, στο πρώτο ανιχνεύει. Αρχικά αντιλαμβάνεται μια χρωματιστή κηλίδα και σε μερικά κλάσματα του δευτερολέπτου αποφασίζει αν αξίζει τον κόπο να πάει στο επόμενο στάδιο. Αν το κρίνει θετικά τότε εστιάζουμε ασυνείδητα και αυτόματα με το βλέμμα την κηλίδα, αν όχι δεν την βλέπουμε.
Τα κριτήρια επιλογής για να προχωρήσει στην εστίαση ενός αντικειμένου είναι:
· Να είναι μεγάλο
· Να έχει αντίθεση φωτεινότητας με το περιβάλλον
· Να κινείται ή τρεμουλιάζει γρήγορα ή να εμφανίζεται ξαφνικά
· Να είναι οικείο ή να περιμένει να το δει
Αν η προσοχή δεχτεί να εντοπίσει ένα αντικείμενο τότε δίνει εντολή στο σώμα να αντιδράσει για να εξασφαλίσει την επιβίωσή μας. Γιατί πριν να δει το μυαλό μας κάτι, αντιδρά το ένστικτό μας. Μια κηλίδα είναι ικανή να μας θέσει σε συγκινησιακή εγρήγορση. Η συγκίνηση (ετυμολογικά συν + κίνηση) είναι μια διαδικασία του ανθρώπινου νευρικού συστήματος, άμεσης αντίδρασης σε αυτό που αναγνωρίζει ως κίνδυνο, χωρίς ακόμη να το αντιληφθεί, καθοδηγούμενο από το συναίσθημα. Αυτές είναι όλες σχεδόν οι αντιδράσεις μας στην οδήγηση. Η κατάσταση αυτή λέγεται και στρες. Με απλά λόγια, κάθε κίνησή μας στην οδήγηση γίνεται υπό καθεστώς στρες. Να λοιπόν γιατί βρίζουμε, γιατί είμαστε επιθετικοί και γιατί κουραζόμαστε υπέρμετρα όταν οδηγούμε. Στην οδήγηση, δεν είμαστε εμείς, δεν είναι ο ορθολογισμός μας που αντιδρά, είναι η πρώτη γραμμή άμυνας μας, ο συναισθηματικός μας κόσμος. Αυτός κάνει τα πάντα και στην συνέχεια έρχεται ο λογαριασμός της ορθής σκέψης.
Αν η προσοχή δεν απορρίψει μια πληροφορία τότε αυτή μένει προσωρινά σε ένα δεύτερο στάδιο επεξεργασίας αποκαλούμενο “μνήμη εργασίας”. Η μνήμη εργασίας είναι όπως ένα σημειωματάριο, που καταγράφουμε κάποιες πληροφορίες για να το πετάξουμε μετά. Αφού καταχωρηθούν οι πληροφορίες στη μνήμη εργασίας, αρχίζει και η πραγματική επεξεργασία από το μυαλό. Τότε ο οδηγός ψάχνει στη μνήμη του για να καταλάβει τι είδε. Δεν είναι λοιπόν τα μάτια που βλέπουν αλλά η μνήμη, μετά από σύγκριση των σχημάτων του ματιού με τα αντικείμενα, που είναι αποθηκευμένα στην σταθερή μνήμη μας. Την σταθερή μνήμη την λέμε και εμπειρία ή μάθηση. Χωρίς αυτή τη μνήμη η ζωή θα ήταν ένα διαρκές σάστισμα και όλα γύρω μας θα ήταν κάθε στιγμή καινούργια. Τα έντονα και συγκινησιακά φορτισμένα γεγονότα παγιδεύονται για πάντα στο δίχτυ της μακροπρόθεσμης μνήμης, ενώ τα ψιλοπράγματα των καθημερινών εμπειριών γλιστρούν και χάνονται, αφού δεν μας χρειάζονται για την επιβίωσή μας.
Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό της προσοχής είναι η ποσοτικά σταθερή της δύναμη, που την μαζεύει ή την απλώνει. Έτσι μπορεί να την απλώσει σε όλο το οπτικό πεδίο και τότε εξετάζουμε μια μεγάλη περιοχή χωρίς να βλέπουμε τις λεπτομέρειες, ή μπορούμε να την συγκεντρώσουμε σε μια μικρή περιοχή και έτσι βλέπουμε τις λεπτομέρειες. Ένα παράδειγμα συγκέντρωσης της προσοχής είναι όταν διαβάζουμε, για να καταλάβουμε το κείμενο δεν βλέπουμε γύρω μας, ούτε ακούμε τι λένε οι γύρω μας. Όταν ψάχνουμε για ένα χώρο στάθμευσης, τότε δεν βλέπουμε σχεδόν τίποτε άλλο γύρω μας.
Όταν η προσοχή δεν λειτουργεί σωστά έχουμε ένα ατύχημα που οφείλεται στον οδηγό, γιατί θα έχει αποτύχει να δει κάτι που παρουσιάστηκε μπροστά του. Οι περιπτώσεις είναι:
1. Να έκανε ένα αντιληπτικό σφάλμα. Όταν οι κρίσιμες πληροφορίες είναι κάτω από το κατώτατο όριο των αισθήσεων (πολύ αμυδρός φωτισμός, τύφλωση από έντονο φως, κλπ.). Όταν κάνει ένα αντιληπτικό λάθος (δεν υπολογίζει σωστά μια καμπύλη ή την ταχύτητα ή την απόσταση από ένα εμπόδιο).
2. Οι κρίσιμες πληροφορίες να ήταν μεν ανιχνεύσιμες αλλά δεν τις πρόσεξε/ παρατήρησε επειδή οι διανοητικοί του πόροι ήταν στραμμένοι αλλού. Συχνά, ένας οδηγός ισχυρίζεται ότι “δεν είδε” έναν απλά ορατό πεζό ή ένα αυτοκίνητο.
3. Να αποτύχει στο να επιλέξει τη σωστή απάντηση (“ενώ γλιστρά, στρίβει απότομα, ή ενώ θα έπρεπε να πατήσει φρένο, πατά το γκάζι”).
Πως θα αναλύαμε ένα ατύχημα:
Ας δούμε ένα παράδειγμα:
Μια κυρία, ηλικίας 55 ετών, οδηγεί σε έναν άγνωστο σε αυτήν δρόμο και πάει σε μια συνάντηση. Είναι 21:00 και έχει αργήσει. Ενώ οδηγεί και ψάχνει τις πινακίδες για τον δρόμο όπου έχει τη συνάντηση, ακούει και το ραδιόφωνό της.
Μία πεζή κυρία, με σκούρα μαύρη μπλούζα και μαύρο παντελόνι, διασχίζει στη μέση του οικοδομικού τετραγώνου τον δρόμο χωρίς να κοιτάξει. Η οδηγός δεν την βλέπει και την χτυπά. Στην αστυνομία η οδηγός καταθέτει, ότι δεν είδε την πεζή και ότι είχε πιει δύο ποτά.
Η σύγκρουση δεν θα γινόταν εάν η οδηγός είχε :
· προσέξει τη σκούρα μπλούζα και το παντελόνι ως κηλίδες
· στρέψει το βλέμμα της, για να καθορίσει τη μορφή της κυρίας
· ανακαλέσει τις απαραίτητες πληροφορίες από τη μνήμη, για να προσδιορίσει τη μορφή της κυρίας
· αποφασίσει να πατήσει το φρένο
· πατήσει το φρένο
Ας δούμε λοιπόν τι δεν έγινε.
Α) Η ανίχνευση του ατόμου, πρώτο στάδιο προσοχής
Είπαμε παραπάνω πως η προσοχή διαλέγει αυτά που της χρειάζονται, με κάποια κριτήρια, όμως η σημαντικότερη μεταβλητή στο να προσέξει κανείς ένα αντικείμενο είναι η λεγόμενη “αντίθεση φωτεινότητας (Contrast)”. Η αντίθεση φωτεινότητας είναι μια γενική έννοια και μπορεί να διαιρεθεί σε δύο κατηγορίες, τις περιβαλλοντικές και του οδηγού:
Οι περιβαλλοντικές είναι
· Το μέγεθος της αμφιβληστροειδικής εικόνας, που δεν είναι το φυσικό μέγεθος
· Η απόσταση: Γενικά, όσο πιο κοντινός τόσο πιο ορατός είναι ο στόχος
· Η θέση οπτικών ειδώλων στο μάτι: Η ορατότητα είναι καλύτερη στο κεντρικό μέρος, ενώ τα κινούμενα αντικείμενα είναι πιο ορατά με την περιφερειακή όραση.
· Η μορφή: τα απλά σχήματα όπως δίσκοι, ορθογώνια, κ.λπ….
· Η “διάρκεια”: Η ορατότητα αυξάνεται με τη “διάρκεια”.
· Η γρήγορη κίνηση ή το γρήγορο τρεμούλιασμα.
· Η κάλυψη και η παραλλαγή: Είναι ευκολότερο να δει κανείς κάτι όταν το φόντο είναι ομοιόμορφο.
· Το έντονο φως: Όταν εμφανίζεται ξαφνικά ένα πολύ λαμπερό φως, που έχει μεγάλη διαφορά από το επίπεδο φωτισμού προσαρμογής, μειώνει την ορατότητα του οδηγού.
· Ο καιρός: Η βροχή, το χιόνι και η ομίχλη μειώνουν την ορατότητα
Του οδηγού είναι:
· Η ηλικία: Πτώση ευαισθησίας στην αντίθεση φωτεινότητας με την ηλικία.
· Το επίπεδο προσαρμογής: Η ορατότητα είναι καλύτερη όταν η φωτεινότητα είναι ίδια με του φόντου.
· Η οπτική κατάσταση: σωστή οπτική διόρθωση για τις αποστάσεις.
· Το επίπεδο διέγερσης (νυσταγμός λόγω αγρυπνίας): Η κούραση, το αλκοόλ, ναρκωτικά και άλλα φάρμακα έχουν επιπτώσεις στο επίπεδο διέγερσης.
· Η αβεβαιότητα: Η ορατότητα είναι καλύτερη όταν ο χρήστης ξέρει πότε και που θα βρεθεί ένα αντικείμενο.
· Η προσδοκία: Η έρευνα έδειξε ότι οι άνθρωποι δεν προσέχουν πράγματα, όταν τα ερεθίσματα προσπίπτουν σε σημεία του οπτικού τους πεδίου, όπου δεν αναμένονται.
Η πεζή φορούσε σκούρα μαύρα ρούχα, που δεν έχουν αντίθεση φωτεινότητας στο σκοτάδι. Η οδηγός έψαχνε τον δρόμο για να στρίψει, ενώ η πεζή εμφανίστηκε στο χαμηλής ανάλυσης περιφερειακό τμήμα του οπτικού της πεδίου. Εάν η πεζή έτρεχε, η κίνηση θα βοηθούσε την ορατότητα. Επιπλέον είναι 55 χρονών, έτσι έχει απώλεια στην ευαισθησία αντίθεσης φωτεινότητας που επιδεινώνεται από το αλκοόλ που κατανάλωσε. Τέλος, δεν περίμενε να δει μια πεζή να διασχίζει στη μέση του οικοδομικού τετραγώνου. Για το λόγο αυτό τις διαβάσεις πεζών τις βάζουμε στις διασταυρώσεις.
Β) Πως εργάστηκε η μνήμη εργασίας δηλαδή το δεύτερο στάδιο της προσοχής.
Ο μεγάλος αριθμός πληροφοριών και η χαμηλή ορατότητα υπερφόρτωσαν την προσοχή, έτσι μερικές πληροφορίες αγνοήθηκαν. Η προσοχή συγκεντρώθηκε στον να βρει τον δρόμο και έχασε τις πληροφορίες από το περιφερειακό οπτικό πεδίο. Επί πλέον η βιαστική οδήγηση, γέμιζε τη μνήμη εργασίας συνεχώς και απαιτούσε γρήγορη απώλεια παλιών πληροφοριών. (νύχτα, αλκοόλ, στρες, ραδιόφωνο, αναζήτηση δρόμου, βιασύνη).
Η οδηγός λοιπόν κοίταξε προς την πεζή, αλλά δεν την είδε και την σκότωσε.
Ένα άλλο θέμα που αξίζει της προσοχής μας είναι ότι, αν βλέπουμε μια κηλίδα να έρχεται καταπάνω μας, που εκλαμβάνεται ως κίνδυνος, ενστικτωδώς την αντιμετωπίζουμε με φυγή στην αντίθετη κατεύθυνση. Έτσι ένα όχημα, που μπορεί να έρχεται προς την θέση μας από διασταύρωση, αντιμετωπίζεται κατά κανόνα με πάτημα του γκαζιού και στρίψιμο του τιμονιού στην άλλη κατεύθυνση και τελικά στο να οδηγήσουμε το αυτοκίνητο πάνω σε ένα δένδρο στην αντίθετη κατεύθυνση από εκεί που βλέπουμε το όχημα να μας πλησιάζει.
Αποτέλεσμα των ερευνών μας είναι: η οδηγός δεν πρόσεχε ή έκανε αδέξιο χειρισμό.
Ας δούμε έναν άλλο μεγάλο παράγοντα που κάνει τα πράγματα χειρότερα. Τον χρόνο!
Οι διαδικασίες τις αντίδρασης που περιγράψαμε θέλουν χρόνο. Ο ελάχιστος χρόνος αντίδρασης του ανθρώπου υπολογίζεται στα 1,5 δευτερόλεπτα και για να πραγματοποιηθεί η αντίδραση του μέσω του αυτοκινήτου πολύ περισσότερο και εξαρτάται από την κατάσταση του δρόμου. Ο χρόνος αντίδρασης του ανθρώπου αλλάζει από άτομο σε άτομο και από στιγμή σε στιγμή στο ίδιο άτομο, όπως αναφέραμε και παραπάνω. Στατιστικά αποδεικνύεται ότι μετά από την κατανάλωση ενός ποτηριού κρασί, οι χρόνοι αντίδρασης αυξάνονται: κατά 38% για ακουστικά ερεθίσματα, 30% για οπτικά ερεθίσματα και 50% για τα περιφερικά ερεθίσματα. Αυτό σημαίνει ότι, ο μισομεθυσμένος οδηγός αντιλαμβάνεται τα ερεθίσματα με καθυστέρηση ενώ ταυτόχρονα αποφεύγει τα εμπόδια με μεγαλύτερη δυσκολία. Τα φάρμακα επιδρούν με διάφορους τρόπους στο νευρικό σύστημα. Μειώνουν την ταχύτητα αντίδρασης, αυξάνουν τα επίπεδα του στρες και των ορμονών στο σώμα και γενικότερα επιδρούν σε μεγαλύτερα ποσοστά από ότι ένα ποτήρι κρασί.
Οι αποστάσεις στην οδήγηση δεν είναι λογικό να μετρούνται με μέτρα αλλά με δευτερόλεπτα. Τα 1,5 δευτερόλεπτα στο δρόμο όταν ένα όχημα κινείται με 60 χλμ./ώρα μεταφράζονται σε μια διαδρομή 25 μέτρων, ενώ όταν κινείται με 200 χλμ./ώρα σε 84 μέτρα. Αν προκύψει ένα γεγονός μέσα σε αυτήν την απόσταση ο οδηγός δεν το βλέπει. Ο εγκέφαλος μας αντιλαμβάνεται μόνο ότι είναι αρκετά μακριά μας. Η ταχύτητα λοιπόν δεν είναι παιγνίδι και μάλιστα δεν την αντέχει ο οργανισμός μας. Ο φόβος που προκαλεί η ταχύτητα είναι ένα ντοπάρισμα, αφού γεμίζει το σώμα με αδρεναλίνη, γι’ αυτό κάποιοι την επιδιώκουν. Όμως όπως όλα τα ντοπαρίσματα είναι επικίνδυνο και οδηγεί στον θάνατο.
Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι το αυτοκίνητο τρέχει πιο γρήγορα από όσο εμείς μπορούμε να αντιληφθούμε τα γεγονότα, άρα κινείται στο άμεσο μέλλον μας και μας υποχρεώνει να προφητεύουμε το τι θα γίνει, για να ανταπεξέλθουμε στα προβλήματα. Είμαστε ευάλωτοι ακόμα και σε μικρές ταχύτητες. Από άγνοια όμως, έχουμε την εντύπωση ότι γινόμαστε άτρωτοι πίσω από αυτή τη πανοπλία, το αυτοκίνητο, που μας χρησιμεύει και ως μέσω για να δείξουμε την κοινωνική μας δύναμη, ενώ στην ουσία είναι μια φονική παγίδα.
Στην οδήγηση, όπως και σε κάθε ανθρώπινη ασχολία, πρέπει να δίνεται χρόνος στην προσοχή για να επιβιώνουμε και να πηγαίνουμε και να επιστρέφουμε από τη δουλειά ή τη διασκέδαση μας με ασφάλεια.
Επίσης πρέπει να γνωρίζουν οι αρμόδιοι ότι ο δρόμος και κυρίως τα ρείθρα του πρέπει να είναι κατασκευασμένα για να διορθώνουν τα λάθη μας και όχι να μας τα καταλογίζουν με τον θάνατο ή την αναπηρία. Προς τούτο υπάρχουν πια και εθνικές προδιαγραφές που αν ακολουθηθούν είναι επαρκείς για να μετατρέψουν τους σημερινούς δρόμους – παγίδες σε συστήματα με ασφάλεια.
