Από τον δικηγόρο Ρόδου ΜΙΧΑΗΛ Ι. ΚΑΝΤΙΔΕΝΟ, μέλους της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων (ΕΕΠ) και του Επιστημονικού Σωματείου μελέτης και Εφαρμογής του Ποινικού Δικαίου Judicium Rectum.
***(με αφορμή την συζήτηση που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Ποινικού Δικαίου στην Αθήνα στην αίθουσα του ΔΣΑ στις 14-3-2018 με θέμα «Προστατευόμενοι μάρτυρες και Διεθνές Ποινικό Δίκαιο)
…………
Πολύς λόγος γίνεται τελευταία στα ΜΜΕ ενόψει του σκανδάλου της NOVARTIS και του θορύβου που προκλήθηκε σχετικά με τους σκιώδεις “μάρτυρες” που φέρονται ότι κατέθεσαν επιβαρυντικά στοιχεία για πρώην Πρωθυπουργούς, Υπουργούς και άλλα προβεβλημένα πρόσωπα της πολιτικής ζωής του τόπου και το οποίο έγινε αφορμή και εφαλτήριο μίας ευρύτατης, οξείας και πρωτόγνωρης για τα πολιτικά ήθη της Χώρας αντιπαράθεσης σε πολιτικό και ποινικό επίπεδο που ταλανίζει και θα συνεχίσει (πιθανότατα) να ταλανίζει επί μακρόν την πολιτική ζωή του τόπου.
Πολλοί μίλησαν για “κουκουλοφόρους” , άλλοι για “δωσίλογους” και άλλοι για “κρυφούς” μάρτυρες.
Στις γραμμές που ακολουθούν επιχειρείται μια εν τάχει προσέγγιση της εισαγωγής των θεσμών αυτών στην ελληνική έννομη τάξη και της μέχρι σήμερα λειτουργίας και “αποδοτικότητας” του μέτρου αυτού σε υποθέσεις που απασχόλησαν ευρέως την κοινή γνώμη.
Ι) Ιστορική Αναδρομή
Α) Προστατευόμενοι μάρτυρες
1) Ο θεσμός της προστασίας κάποιων «κρίσιμων μαρτύρων» είναι ένας διεθνής δικονομικός θεσμός. Ο θεσμός του προστατευόμενου μάρτυρα εισήχθη για πρώτη φορά στη εσωτερική έννομη τάξη με το άρθρο 9 του ν. 2928/2001 (γνωστός και ως «τρομονόμος» επί ΠΑΣΟΚ και Υπουργίας Μιχ. Σταθόπουλου, καθηγητή ΕΚΠΑ και νυν Μέλους της Ακαδημίας Αθηνών). Η σκοπιμότητα της ρύθμισης ήταν η υποβοήθηση των διωκτικών αρχών στην εξάρθρωση της τρομοκρατίας και την παραπομπή των υπαιτίων στην Δικαιοσύνη.
Ειδικότερα, στο άρθρο 9 του Ν.2928/2001, προβλέπετο ότι για τις πράξεις της συγκρότησης ή συμμετοχής σε εγκληματική οργάνωση, όπως αυτή προβλέπεται στο άρθρο 187 Ποινικού Κώδικα και για τις συναφείς πράξεις μπορούν να λαμβάνονται μέτρα για την αποτελεσματική προστασία από πιθανή εκδίκηση ή εκφοβισμό των ουσιωδών μαρτύρων και των υπαιτίων των πράξεων της συγκρότησης εγκληματικής οργάνωσης ή συμμορίας ή της συμμετοχής σε αυτές, μόνο αν αυτοί καταστήσουν δυνατή με αναγγελία στην Αρχή την πρόληψη της διάπραξης ενός από τα σχεδιαζόμενα εγκλήματα ή με τον ίδιο τρόπο συμβάλλουν ουσιωδώς στην εξάρθρωση της εγκληματικής οργάνωσης ή της συμμορίας και των οικείων τους.
Μάλιστα, στην δεύτερη παράγραφο του ίδιου άρθρου καθορίζονται τα μέτρα προστασίας των εν λόγω μαρτύρων. Πρόκειται για την φύλαξη τους με κατάλληλο προσωπικό της αστυνομίας, την κατάθεση τους με χρήση ηλεκτρονικών μέσων ηχητικής και οπτικής ή μόνο ηχητικής μετάδοσης, την μη αναγραφή στην έκθεση εξέτασης του ονόματος, του τόπου κατοικίας, γέννησης και εργασίας, του επαγγέλματος και της ηλικίας και η μεταβολή των στοιχείων ταυτότητας.
Μέχρι το 2010 ο νόμος περιλάμβανε τα αδικήματα του άρθρου 187 του Ποινικού κώδικα και με τον Ν. 3875/2010 η ένταξη σε καθεστώς προστασίας μαρτύρων επεκτάθηκε και για τις αξιόποινες πράξεις εμπορίας ανθρώπων (323, 323Α, 323Β και 351 Π.Κ.) και παράνομης διακίνησης μεταναστών (αρ. 87 παρ. 5 και 6 και 88 Ν. 3386/2005).
Ωστόσο, το αδίκημα της δωροδοκίας ήρθε να προστεθεί 4 χρόνια αργότερα, σε νέα τροποποίηση με τις διατάξεις του Ν. 4254/2014 (σσ: εντάχθηκε ο θεσμός των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος), όπου η ένταξη σε καθεστώς προστασίας μαρτύρων επεκτάθηκε και για τις αξιόποινες πράξεις των άρθρων 159, 159Α και 235 έως 237 Α Π.Κ. (δωροδοκία), ακόμη και εάν δεν τελέσθηκαν στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης, σε μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος κατ’ άρθρο 45Β Κ.Π.Δ., σε ιδιώτες κατ’ άρθρο 253Β Κ.Π.Δ. και σε οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο συμβάλλει ουσιωδώς στην αποκάλυψη των ως άνω αξιόποινων πράξεων (Πριν τη θέσπιση της συγκεκριμένης διάταξης, προκειμένου να τύχουν προστασίας τα πρόσωπα αυτά, απαιτούνταν οι αξιόποινες πράξεις, στην αποκάλυψη των οποίων είχαν συμβάλει οι μάρτυρες, να είχαν διαπραχθεί στα πλαίσια εγκληματικής οργάνωσης.).
Ήδη:
Α) Με το άρθρο 12 του ν. 4411/2016 αντικαταστάθηκε η παρ. 3 του άρθρου 9 του ν. 2928/2001 με την οποία ορίζεται ότι με ΚΥΑ των Υπουργών Εξωτερικών, Δικαιοσύνης, Υγείας κ.λ.π. θα καθοριστεί ο φορέας και η διαδικασία υλοποίησης των μέτρων προστασίας μαρτύρων που περιλαμβάνονται στην παρ. 2 του άρθρου 9 ν. 2928/2001 (ΦΕΚ Α΄ 141), όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο όγδοο παρ. 1 του ν. 3875/2010 (ΦΕΚ Α΄ 158) και
Β) Στο ΦΕΚ (με αριθμό 2891/21.8.2017 Τεύχος Β’) δημοσιεύτηκε η απόφαση του νυν Υπουργού Δικαιοσύνης Στ. Κοντονή με την οποία καθορίζονται οι λεπτομέρειες ως προς τη σύσταση και συγκρότηση ειδικής νομοπαρασκευαστικής επιτροπής με Πρόεδρο τον καθηγητή Νομικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο κ. Αναστάσιο Τριανταφύλλου με αντικείμενο: την ενίσχυση του νομοθετικού πλαισίου για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος (άρθ. 45Β ΚΠοινΔ, άρθ. 26 Κώδικα Κατάστασης Δημοσίων Πολιτικών Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ. (κ.ν. 3528/2007, ΦΕΚ Α΄ 26) και άρθ. 9 παρ. 7 ν. 2928/ 2001), την επέκταση του καθεστώτος προστασίας και σε άτομα που παρέχουν πληροφορίες για άλλα σοβαρά ποινικά αδικήματα, καθώς και τη διασφάλιση ενιαίας εφαρμογής του θεσμικού πλαισίου προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.
Ι. Β.) Μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος (ΜΔΣ) : (whistleblowers)
Δυστυχώς, ο Ν. 4254/2014 (γνωστός ως νόμος Αθανασίου, με κακότεχνη νομοτεχνική, άλλως με εξόχως ύποπτες διατάξεις) περιορίζεται να παράσχει την ιδιότητα του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος σε όποιον συμβάλλει στην αποκάλυψη και δίωξη ΜΟΝΟ “Σε υποθέσεις σχετικές με τις αξιόποινες πράξεις των άρθρων 159, 159Α, 235, 236, 237 και 237Α του Ποινικού Κώδικα και τις συναφείς με αυτές πράξεις”, δηλαδή δωροληψία και δωροδοκία πολιτικών αξιωματούχων, δωροληψία και δωροδοκία υπαλλήλου, δωροληψία και δωροδοκία δικαστικών λειτουργών, εμπορίας επιρροής και μεσάζοντες, και στις ΣΥΝΑΦΕΙΣ με αυτές πράξεις, και όχι εν γένει σε διάφορα εγκλήματα, ειδικά προσδιοριζόμενα, ή έστω κατόπιν πράξεως του αρμόδιου Εισαγγελέα, δηλαδή ενδεικτικά στα εγκλήματα της απιστίας στην υπηρεσία, ψευδούς βεβαίωσης, υπεξαίρεσης, απάτης, νομιμοποίησης εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες, κ.λπ., και δη εν γένει στα εγκλήματα με την επιβαρυντική περίσταση των καταχραστών του ελληνικού δημοσίου (ν. 1608/1950).
Οι διεθνείς μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος μπορούν πλέον να επωφεληθούν από μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη. Ένας σημαντικός νόμος των ΗΠΑ κατά της διαφθοράς, ο Νόμος για την Καταπολέμηση των Πρακτικών Διαφθοράς στην Αλλοδαπή (Foreign Corrupt Practices Act), δίνει πλέον σε μη Αμερικανούς πολίτες τη δυνατότητα να κερδίζουν μεγάλα χρηματικά ποσά, αποκαλύπτοντας αξιόποινες πράξεις. Ένας μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος μπορεί να αποκαλύπτει με εμπιστευτικό τρόπο παραβάσεις που συμβαίνουν σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου.
Από το Σεπτέμβριο του 2014, μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος από περισσότερες από 80 χώρες υπέβαλαν αξιώσεις αμοιβής στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ πάνω από 30 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ έχουν καταβληθεί σε ανθρώπους με αυτήν την ιδιότητα.
ΙΙ. ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΘΕΣΜΩΝ – ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗΣ
Ο σκοπός και η λειτουργία των δύο αυτών θεσμών («προστατευόμενου μάρτυρα» και «μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος») διαφέρουν, καθώς ο πρώτος θέτει κατά κύριο λόγο τις προϋποθέσεις για το έγκυρο της μαρτυρικής κατάθεσης που λαμβάνεται χωρίς την αποκάλυψη των στοιχείων ταυτότητας του μάρτυρα, ενώ ο δεύτερος προβλέπει τη λήψη μέτρων προστασίας του ίδιου του μάρτυρα, ανεξάρτητα από την πορεία της ποινικής δίκης.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει, μέχρι τώρα, κάνει σημαντικά βήματα υπέρ της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος (των λεγόμενων «whistleblowers»). Το πιο σημαντικό κείμενο του Συμβουλίου είναι η Σύσταση του 2014 από την Επιτροπή των Υπουργών προς τα κράτη μέλη του σχετικά με την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος. Οι διάφορες Επιτροπές του Συμβουλίου έχουν εκπονήσει σχετικές μελέτες πάνω στην νομική κατάσταση του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος στα διάφορα κράτη μέλη. Παρόλα αυτά τα βήματα, η κατάσταση στην Ευρώπη δεν άλλαζε σημαντικά.
ΙΙΙ. Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ (ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ) ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ
Ο θεσμός του προστατευόμενου μάρτυρα ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα με αφορμή την υπόθεση της Novartis και τις καταθέσεις των τριών προσώπων που κατονομάζουν ως εμπλεκόμενους δύο πρώην πρωθυπουργούς και οκτώ πρώην υπουργούς. Τα γεγονότα που ακολούθησαν της δημοσιοποίησης των καταθέσεων απέδειξαν, για μια ακόμη φορά, πως στην ελληνική πραγματικότητα οι προστατευόμενοι μάρτυρες δεν είναι και τόσο… προστατευόμενοι.
Τα παραδείγματα στη χώρα μας δείχνουν ότι ο θεσμός δεν έχει αποδώσει. Το αντίθετο μάλιστα, καθώς η ανωνυμία έχει μείνει στα χαρτιά και στοιχεία μαρτύρων γίνονται φεϊγβολάν στα χέρια των κατηγορουμένων. Σε άλλες χώρες, οι σημαντικοί μάρτυρες υποθέσεων, υπόκεινται σε αλλαγή στοιχείων ταυτότητας, κατοικίας και ένα ολοκληρωτικό face off. Η Ελλάδα καταγράφει τραγελαφικά παραδείγματα:
Δίκη 17 Νοέμβρη: Ο Εισαγγελέας παρακάμπτει τους κωδικούς των προστατευόμενων μαρτύρων Α1 και Β1 ανακοινώνει τα στοιχεία τους και εκείνοι δηλώνουν «παρών» μπροστά στους κατηγορουμένους.
«Λίτσα» της Greek Mafia: Η συγγενής κατηγορουμένου της Ελληνική Μαφίας, αποτελεί σημαντικό μάρτυρα κατηγορίας. Αλλάζει στοιχεία ταυτότητας, διεύθυνση κατοικίας, αλλά ως κατηγορούμενη και εκείνη οδηγείται σε κελί των φυλακών… Κορυδαλλού, όπου βρίσκονται έγκλειστοι και οι υπόλοιποι κατηγορούμενοι
Δολοφονία Νεκτάριου Σάββα: Ο 41χρονος υπαρχιφύλακας της Αντιτρομοκρατικής Υπηρεσίας, πατέρας ενός παιδιού, δολοφονείται από την Σέχτα Επαναστατών, στα Πατήσια, έξω από το σπίτι προστατευόμενης μάρτυρος στη δίκη του ΕΛΑ.
Δίκη Χρυσής Αυγής: Οι πέντε προστατευόμενοι μάρτυρες, πρώην μέλη του μορφώματος και θύματα, που κατέθεσαν ηχητικά με αλλοιωμένη φωνή, είδαν τα στοιχεία ταυτότητάς τους στο διαδίκτυο.
Υπόθεση SIEMENS: Η «προστατευόμενη» γραμματέας του πανίσχυρου άνδρα της Siemens, Μιχάλη Χριστοφοράκου, κατήγγειλε ότι δέχθηκε επίθεση έξω από το σπίτι της το 2015.
Σημειώνεται, τέλος, ότι η Υποδιεύθυνση Επιχειρήσεων και Προστασίας Μαρτύρων της Διεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής αυτή τη στιγμή προστατεύει 55 μάρτυρες ποινικών, οικονομικών τρομοκρατικών υποθέσεων και πρόσφατα αυτούς της υπόθεσης NOVARTIS.
