Αν κάτι ενώνει τις εορτές του χθες με του σήμερα, αυτό είναι τα παραδοσιακά κάλαντα που ως έθιμο δεν έχει αλλοιωθεί στο πέρασμα του χρόνου, όπως συμβαίνει με άλλα έθιμα και παραδόσεις.
Από νωρίς σήμερα το πρωί παιδιά όλων των ηλικιών, έφηβοι, παρέες αλλά και πολιτιστικοί σύλλογοι και σωματεία, πόρτα – πόρτα σε κάθε γειτονιά και κάθε χωριό θα ψάλλουν τα παραδοσιακά κάλαντα, προμήνυμα της γεννήσεως του Θεανθρώπου, έπειτα από τα δύο χρόνια της πανδημίας που κυρίως τα παιδιά, στερήθηκαν αυτή τη χαρά.
Ο λαογράφος – ιστορικός κ. Σταύρος Γεωργαλλίδης διαθέτει στο αρχείο του φωτογραφίες, που αποτυπώνουν την εορταστική Ρόδο μιας άλλης εποχής. Μάλιστα, παραχωρώντας φωτογραφίες προς δημοσίευση από το πλούσιο αρχείο του στη «δ», σχετικά με τον εορτασμό των Χριστουγέννων σε προηγούμενες δεκαετίες, έχει αναφέρει σχετικά: «Στολισμοί μέσα από την Παλιά Πόλη μέχρι τα Μαράσια και το Μανδράκι, που τα φτωχά εκείνα χρόνια ήμασταν τόσο πλούσιοι σε αγάπη και αισθήματα. Που μπορούσαμε να επιβιώσουμε παίρνοντας το δώρο μας και πλημμυρίζαμε τα σπιτικά μας με αγαθά και όμορφες χειροποίητες μυρωδιές των γλυκών και των ψητών, και πάντα με ένα μεγάλο χαμόγελο και ευχές που τα μοιράζαμε ο ένας στον άλλον, όταν συναντιόμασταν στους παραδοσιακούς ξυλόφουρνους με της δανεικές μαύρες λαμαρίνες, γεμάτες μελομακάρονα και κουραμπιέδες, και με τα παραδοσιακά ψητά των Χριστουγέννων για να μας τα ψήσουν. Δυστυχώς τα χάσαμε όλα αυτά, μόνο μερικές οικογένειες κρατάνε τις παραδόσεις και σώζονται μέχρι σήμερα τα ήθη και τα έθιμά μας. Οι υπόλοιποι “πλαστικοποιηθήκαμε” και είμαστε τυλιγμένοι με το δίχτυ της μεγαλομανίας, της επίδειξης, της πολιτικής, και του εγώ χάνοντας έτσι τα καλύτερά μας χρόνια».
Μάλιστα, σε μια από τις φωτογραφίες απεικονίζονται και εκπρόσωποι του Σωματείου «ΔΙΑΓΟΡΑΣ», να λένε τα κάλαντα στην Παλιά Πόλη για να συγκεντρώσουν χρήματα προς ενίσχυση του Συλλόγου.
Τα κάλαντα ψάλλονται κυρίως από παιδιά αλλά και από ενήλικα άτομα, είτε μεμονωμένα είτε καθ’ ομάδας, που περιέρχονται οικίες, καταστήματα, δημόσιους χώρους κ.λπ. με τη συνοδεία του πατροπαράδοτου μεταλλικού τριγώνου, αλλά ενίοτε και άλλων μουσικών οργάνων.
Κύριος σκοπός των τραγουδιών αυτών είναι μετά τις αποδιδόμενες ευχές τα “Χρόνια Πολλά” το φιλοδώρημα είτε σε χρήματα (σήμερα) είτε σε προϊόντα (παλαιότερα).
Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που φθάνει και καταλήγουν σε ευχές. Χαρακτηριστικό σημείο είναι η γλώσσα στην οποία αυτά ψάλλονται, στη καθαρεύουσα, καταδηλούντα την άμεση καταγωγή τους από τους Βυζαντινούς χρόνους, τις Καλένδες του Ιανουαρίου που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα.
Ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων παραλλαγών είχε ως αποτέλεσμα να διακρίνονται αυτά σε εθνικά και σε τοπικά ή παραδοσιακά (κατά περιοχή). Στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές μόνο στον ελλαδικό χώρο.
Αν και αρχικά η Εκκλησία απέρριψε τα κάλαντα ως ειδωλολατρικό έθιμο, στη συνέχεια το αποδέχτηκε και το αφομοίωσε σε τόσο μεγάλο βαθμό που κατέληξε να αποκτήσει καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο.
Εκτός αυτού, καθιερώθηκε να λέμε τα κάλαντα όχι μόνο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αλλά πριν από όλες τις μεγάλες γιορτές όπως τα Χριστούγεννα, τα Φώτα, του Λαζάρου, των Βαΐων κλπ.
Σε κάθε περίπτωση, τα κάλαντα εκτός από τα χαρμόσυνα μηνύματα των γιορτών, φέρνουν και ευχές για καλή τύχη στους νοικοκύρηδες των σπιτιών, αλλά και σε όλο τον κόσμο.
ΚΑΛΑΝΤΑ
Σήμερα εκτός των παραπάνω έχουν εισαχθεί και διάφορα χριστουγεννιάτικα τραγούδια με επιρροές από το εξωτερικό, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται κάποιες φορές επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά.
Ετσι και στα Δωδεκάνησα, οι παραλλαγές είναι πολλές, στο πέρασμα των ετών όμως έχει κυρίως επικρατήσει η γνωστή εκδοχή:
Καλήν εσπέραν άρχοντες,
κι αν είναι ορισμός σας,
Χριστού την Θείαν γέννησιν,
να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον,
εν Βηθλεέμ τη πόλη,
οι ουρανοί αγάλλονται,
χαίρει η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται,
εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών,
και ποιητής των όλων.
Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε,
πέτρα να μην ραγίσει,
και ο νοικοκύρης του σπιτιού,
χίλια χρόνια να ζήσει.
Ωστόσο, υπάρχουν και παραδοσιακά κάλαντα Χριστουγέννων που είναι ταυτισμένα με τα Δωδεκάνησα. Οι περισσότερες παραλλαγές αφορούν στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.
Να σημειωθεί ότι σε ορισμένα χωριά της Ρόδου, όπως είναι τα Σιάννα και ο Μονόλιθος, τα κάλαντα λέγονται τις βραδινές ώρες.
Ως προς τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα, υπάρχουν καταγεγραμμένα ανά περιοχή ως εξής:
ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΩΝ
Αυτή είναι η ημέρα
όπου ήρθ᾿ ο Λυτρωτής
από Μαριάμ Μητέρα,
εκ Παρθένου γεννηθείς.
Άναρχος αρχήν λαμβάνει
και σαρκούται ο Θεός,
ο Αγέννητος γεννάται
εις την φάτνην ταπεινός.
Άγγελοι το νέο λέγουν
εις ποιμένας και βοσκούς
ο Αστήρ το θαύμα δείχνει
εις τους μάγους και σοφούς.
Οι τρεις μάγοι ξεκινάνε
τ’ άστρο έχουν βοηθό
τη σπηλιά ψάχνουν να βρούνε
με τον άγιο Θεό.
Λίβανο χρυσό και σμύρνα
να του παν’ επιθυμούν
τη μικρή γλυκιά μορφή του
σκύβουν και την προσκυνούν.
Όσοι έχετε στα ξένα
να δεχθείτε με καλό
και του χρόνου με υγεία
τον Θεό παρακαλώ.
ΚΑΛΥΘΙΕΣ
Χριστούγεννα πρωτούγεννα πρώτη αρχή του χρόνου
εβγείτε δείτε μάθετε πως ο Χριστός γεννάται
γεννάται για να θρέφεται με μέλι και με γάλα
το μέλι τρων’ οι άρχοντες το γάλα οι αφεντάδες
αν είσθε από τους πλούσιους φλουριά μην τα λυπάστε
αν είσθε από τους φτωχούς ένα ζευγάρι κότες
εσάς καληνυχτίζουμε πέσετε κοιμηθήτε
ολίγον ύπνον πάρετε και ευθύς να σηκωθείτε
στην εκκλησιά τρέξετε με όλην προθυμία
και του Θεού ν’ακούσετε την Θεία λειτουργία
που πάνω που το σπίτι σας έχει μια περιστέρα
ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα.
ΚΑΡΠΑΘΟΥ
Καλήν εσπέραν, άρχοντες,
αν είναι ορισμός σας,
Χριστού τη Θεία γέννηση
να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον, εν Βηθλεέμ τη πόλει,
οι ουρανοί αγάλλονται,
χαίρε η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται,
εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών
και ποιητής των όλων.
Εκ της Περσίας έρχονται
τρεις μάγοι με τα δώρα,
άστρο λαμπρό τους οδηγεί,
χωρίς να λείψει ώρα.
Έφτασαν στην Ιερουσαλήμ,
με πόθο ερωτούσι,
πού εγεννήθη ο Χριστός,
να πάν’ να τον ευρώσι.
Διά Χριστόν ως ήκουσε
ο βασιλεύς Ηρώδης
αμέσως εταράχτηκε
κι έγινε θηριώδης.
Διατί πολλά φοβήθηκε
διά τη βασιλεία,
μην του τη πάρει ο Χριστός
και χάσει την αξία.
ΚΑΛΑΝΤΑ
ΟΛΥΜΠΟΥ
ΚΑΡΠΑΘΟΥ
«Καλήν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σας
Χριστού τη Θεία γέννηση να πω στ’ αρχοντικό σας:
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βυθλεέμ τη πόλει,
Οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρετ΄η φύσις όλη
Εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων
Ο Βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων…
Χρόνια πολλά ευχόμαστε στην οικογένειά σας,
Και του Χριστού η γέννησις να ΄ναι βοήθειά σας»
