Ο αρχαιότερος μηχανικός υπολογιστής του κόσμου, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων που πιθανολογείται ότι κατασκευάστηκε στη Ρόδο, εμπνέει τους λάτρεις της επιστήμης και του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού από την ανακάλυψή του το 1900 μέχρι σήμερα.
Ένα εκπληκτικό αστρονομικό ρολόι, πιστό αντίγραφο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, δεκαπλάσιο σε μέγεθος, δημιουργήθηκε και παρουσιάστηκε πρόσφατα στο κοινό στο Μεξικό, χάρη στην προσήλωση στην επιστήμη και την ελληνική κληρονομιά. Το αστρονομικό ρολόι «Monumental Antikythera Mechanism for Hermosillo (MAMH)», όπως ονομάστηκε, τοποθετήθηκε σε μια πλατεία που ονομάστηκε «Πλατεία Αντικυθήρων» μέσα στην πανεπιστημιούπολη της Σονόρας, στην …άλλη άκρη του λανήτη.
Για την πρωτοβουλία αυτή και για το πώς η Ρόδος μπορεί να αναδείξει τη «σχέση» της με το Μηχανισμό των Αντικυθήρων μιλά στη «δ» ο αστρονόμος και ομότιμος καθηγητής Φυσικής Διαστήματος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ξενοφών Μουσάς, ένας από τους πρωταγωνιστές της μελέτης του «αρχαιότερου υπολογιστή».
• Κύριε Μουσά, μελετάτε τον Μηχανισμό των Αντικηθύρων εδώ και πολλά χρόνια. Ποια είναι τα νέα συμπεράσματα και πώς βοήθησαν αυτά στην κατασκευή ενός δεκαπλάσιου σε μέγεθος λειτουργικού πιστού αντιγράφου;
Από το 2004 ξεκίνησα την έρευνα για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων. Από τότε μέχρι σήμερα, τα νέα συμπεράσματα που εξάγουμε, μας εκπλήσσουν συνεχώς.
Τα τελευταία χρόνια λοιπόν… μελετάω το ενδεχόμενο να είναι ένα ρολόι, ένα μηχάνημα που δείχνει το χρόνο με συνεχή κίνηση. Και αυτό το συμπέρασμα το στηρίζω σε 2-3 πράγματα που γνωρίζουμε από την αρχαιότητα. Ο Πρόκλος π.χ. μας λέει ότι τέτοιου είδους μηχανήματα έδειχναν αενάως την του ηλίου κίνηση. Και ο ορισμός του χρόνου, όπως και σήμερα τον αντιλαμβανόμαστε και τον μετράμε, κατά τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, είναι η κίνηση του ήλιου. Γνωρίζουμε ακόμη, ότι ο Αρχιμήδης είχε φτιάξει ένα παρόμοιο αστρονομικό ρολόι που έμοιαζε με τον μηχανισμό των Αντικυθήρων σε πολλά σημεία. Επιπλέον, ο Αρχιμήδης είχε φτιάξει δύο μηχανήματα που ήταν Πλανητάρια (ή σφαίρες σύμφωνα με τον Κικέρωνα και άλλους), παρόμοια με το μηχανισμό των Αντικηθύρων.
Με βάση τα παραπάνω και με βάση όσα διαβάσαμε στο εγχειρίδιο χρήσης του μηχανισμού, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το μηχάνημα που ονομάζουμε σήμερα Μηχανισμός των Αντικηθύρων, πρέπει να ήταν ρολόι και συγχρόνως πλανητάριο.
Επιπλέον, ο Κικέρων μας περιγράφει στα βιβλία πως όταν σπούδαζε στη Ρόδο, όπως άλλωστε και άλλοι σημαντικοί Ρωμαίοι πολιτικοί ή στρατηγοί, έπιασε στα χέρια του ένα μηχάνημα το οποίο έδειχνε τις θέσεις των πλανητών, του ήλιου, της σελήνης και προέβλεπε τις εκλείψεις. Με άλλα λόγια επρόκειτο για ένα μηχανισμό των Αντικυθήρων.
Έχοντας εξάγει όλα αυτά τα συμπεράσματα, κατασκευάσαμε με την υποστήριξη του πανεπιστημίου της Σονόρας, στο Μεξικό και της γνωστής ωρολογοποιίας Olvera που ειδικεύεται στην κατασκευή πολύπλοκων μηχανικών ρολογιών μεγάλου μεγέθους, ένα ομοίωμα του Μηχανισμού του Αντικυθήρων, ένα αστρονομικό ρολόι και πλανητάριο. Δείχνει τη θέση ήλιου και σελήνης και τη φάση της σελήνης, τις θέσεις των πλανητών που κινούνται ανισοταχώς και όχι τυχαία (όπως περιγράφει ο Κικέρων) το οποίο έχει τοποθετηθεί σε μικρή πλατεία που ονομάστηκε Πλατεία Αντικυθήρων (μέχρι τώρα Πλατεία Αστρονομίας) μέσα στην Πανεπιστημιούπολη της Σονόρας στο Ερμοσίγιο.
• Σε ποιον οφείλεται η πρωτοβουλία για την κατασκευή του ρολογιού αυτού που προσομοιώνει το Μηχανισμό των Αντικυθήρων;
Το έναυσμα δόθηκε από την φιλοξενία της έκθεσης του Μηχανισμού των Αντικηθύρων στο πανεπιστήμιο της Σονόρας. Η προσπάθεια να φτιάξουμε ένα τέτοιο μεγάλο λειτουργικό αστρονομικό ρολόι/πλανητάριο ξεκίνησε το 2018 από το ΕΚΠΑ και το Πανεπιστήμιο της Σονόρας. Το 2000 καταφύγαμε στην εταιρεία Relojes Olvera IIΙ Genercion (Ρολόγια Ολβέρα τρίτης γενιάς) κι έπειτα από τέσσερα χρόνια δημιουργήθηκε ο πολυσύνθετος μηχανισμός, προσομοιώνοντας την ακρίβεια και την επιστημονική δεξιότητα του αρχαίου ελληνικού ευρήματος που αναπαράγει τις κινήσεις ήλιου, σελήνης, πλανητών και προβλέπει τις εκλείψεις.
Την παγκόσμια ημέρα της ελληνικής γλώσσας στις 9 Φεβρουαρίου 2024 εγκαινιάσαμε το ρολόι αυτό με τον πρεσβευτή της Ελλάδας στο Μεξικό κ. Νικόλαο Κουτροκόη, την πρύτανη Dr. Maria Rita Plancarte Martines και τον κυβερνήτη της Σονόρας, δρ Alfonso Durazo Montaño. Αυτό έχει γίνει για πρώτη φορά. Ένα ρολόι αυτού του μεγέθους, όμοιο με Μηχανισμό των Αντικυθήρων όπως εκείνο που είχε δει στη Ρόδο ο Κικέρων και μας το περιγράφει με θαυμασμό, δεν υπάρχει πουθενά αλλού. Και εμείς με θαυμασμό το βλέπουμε τώρα και το χαιρόμαστε επειδή είναι έργο μας…, προϊόν συνεργασίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Πανεπιστημίου Σονόρας και της ωρολογοποιίας Olvera.
• Κύριε καθηγητά, αφιερώσατε πολλά χρόνια στην μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Σε ποιο βαθμό έχει …αποκωδικοποιηθεί ο μηχανισμός; Ποια είναι τα νέα ευρήματα;
Αυτή τη στιγμή υπολογίζω ότι έχουμε αποκρυπτογραφήσει το 25% του εγχειριδίου χρήσης. Οι αρχαιολόγοι, στις ενάλιες έρευνες που κάνουν σε βάθος 45 με 60 μέτρα ανακαλύπτουν συνεχώς νέα ενδιαφέροντα πράγματα… Βρήκαν π.χ. ένα κομμάτι πέτρινο που φέρει -κατά την δική μου άποψη- 12 βαλβίδες και θα μπορούσε να είναι τμήμα του μηχανισμού. Βεβαίως αυτή η εκδοχή βασίζεται στα βιβλία του Ήρωνα (του Αλεξανδρινού)… Εκεί έχω βρει παρόμοιες βαλβίδες και αυτοματισμούς.
Επίσης η πεποίθησή μου ότι μπορεί το εύρημα αυτό να αποτελεί τμήμα του μηχανισμού, βασίζεται στην περιγραφή του περίφημου τριώροφου ρολογιού της Γάζας της Παλαιστίνης από τον Προκόπιο τον 7ο αιώνα. Αυτό το ρολόι της Γάζας, όπως μας λέει ο Προκόπιος ήταν αυτόματο που είχε κάποιες αυτόματες χορεύτριες, τον Ηρακλή να κάνει ένα άθλο κάθε μία ώρα…
Επιπροσθέτως, στο ρολόι της Δαμασκού που ήταν τοποθετημένο στον κήπο του τζαμιού της πόλης και έμοιαζε με το υδραυλικό ωρολόγιο του Αρχιμήδη, διαπιστώνουμε ότι υπήρχαν οι ίδιες βαλβίδες όπως αυτές που συναντάμε και στο ρολόι του Αρχιμήδη.
Συνδέοντας όλα τα παραπάνω, πιστεύω ότι οι 12 αυτές βαλβίδες αποτελούν έναν αυτοματισμό ο οποίος επέτρεπε φερ’ ειπείν κάθε 1 ώρα να γίνεται κάτι διαφορετικό, να τραγουδάνε π.χ. κάποια πουλάκια (με μηχανικό τρόπο), ενώ στο ρολόι της Γάζας όπως είπαμε, χόρευαν κάποιες νύμφες.
Παρόμοιες λειτουργίες ενδεχομένως να είχε ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Βεβαίως δεν έχουμε δει κάτι τέτοιο, έχουν όμως βρει οι αρχαιολόγοι μερικά αγαλματίδια ένα ή δύο εκ των οποίων περιστρέφονται γύρω από άξονα… Μπορεί να είναι συνεπώς τμήματα ενός αυτομάτου. Όλα αυτά βέβαια, τα υποστηρίζω προσωπικά ως υπόθεση εργασίας…
• Λέγεται ότι ο αρχαίος μηχανισμός μπορεί να κατασκευάστηκε στη Ρόδο. Έχουν βάση οι ισχυρισμοί αυτοί;
Ξέρουμε ότι η Ρόδος ήταν βιομηχανικό κέντρο υψηλού επιπέδου μεταλλικών αντικειμένων… και όχι μόνο. Τα είχε όλα λόγω του πλούτου από τη ναυτιλία. Είχε καλή παράδοση στην επιστήμη και στη φιλοσοφία… Είχε τόσα χάλκινα αγάλματα που σήμερα όλα τα χάλκινα αγάλματα όλου του κόσμου να συγκεντρώσει κανείς, ίσως είναι λιγότερα…
Μπορούμε να συνδέσουμε το μηχανισμό με τη Ρόδο και για ένα άλλο λόγο. Προέβλεπε την ημερομηνία που ξεκινούσαν τα Άλεια τα οποία διεξάγονταν στη Ρόδο κάθε τέσσερα χρόνια και σε πόλεις της Μικράς Ασίας.
Από την άλλη το μηχάνημα φτιάχτηκε περίπου στο 150 με 100 π.χ. Εκείνη την εποχή ο πιο σημαντικός Έλληνας αστρονόμος ήταν ο Ίππαρχος ο οποίος έζησε όλη του τη ζωή στη Ρόδο. Γι΄ αυτό εικάζεται ότι μπορεί να τον έφτιαξε αυτός…, παρόλο που το μηχάνημα βασίζεται σε πρότυπο του Αρχιμήδη. Ωστόσο ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι μεταγενέστερος του Αρχιμήδη που πέθανε το 212.
Να προσθέσω επίσης ότι σύμφωνα με κάποια εκδοχή ο κ. Έρικσον από το πανεπιστήμιο της Ουψάλας λέει ότι οι μετρήσεις των εκλείψεων ελήφθησαν στις Συρακούσες, μερικές πριν από τον φόνο του Αρχιμήδη και άλλες μετά. Συνεπώς μπορεί ο Ίππαρχος να πήρε τις μετρήσεις του Αρχιμήδη και των μαθητών του και να έφτιαξε το μηχάνημα, έχοντας βέβαια στην κατοχή του τα σχέδια…
• Ο Μηχανισμός και με τη δική σας συμβολή έχει γίνει γνωστός παγκοσμίως. Πώς μπορούσε η Ρόδος να αναδείξει τη σχέση της με το Μηχανισμό των Αντικυθήρων;
Θα έλεγα ότι καταφέραμε να κάνουμε το μηχανισμό ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον εκπαιδευτικό εργαλείο. Προφανώς και έχει αυξηθεί η δημοτικότητά του, αφού ακόμη και το Χόλυγουντ ασχολήθηκε με αυτόν. Στην τελευταία ταινία «Ιντιάνα Τζόουνς» με πρωταγωνιστή τον Χάρισον Φόρντ το κεντρικό θέμα είναι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων.
Θα πρότεινα προσωπικά, την αδελφοποίηση της Ρόδου με την πόλη Ερμοσίγιο, όπου εγκαταστάθηκε το ρολόι των Αντικυθήρων. Προτείνω επίσης την εγκατάσταση του αστρονομικού ρολογιού-πλανητάριου που κατασκευάσαμε στη Ρόδο, όπως και την ονομασία οδού σε οδό Μηχανισμού Αντικυθήρων ή οδός Μεξικού.
• Πού και πότε βρέθηκε ο μηχανισμός των Αντικυθήρων
Ο πρωτότυπος μηχανισμός βρέθηκε το 1900 από Συμιακούς σφουγγαράδες σε ένα αρχαίο ναυάγιο στις ακτές των Αντικυθήρων. Η τεχνολογία που ενσωματώνει ο «πρώτος αναλογικός υπολογιστής» προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό στους επιστήμονες, οι οποίοι εκτιμούν ότι το εύρημα έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της τεχνολογίας.
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων τοποθετείται χρονολογικά μεταξύ του 150 – 100 π.Χ. Η χρήση του, παρείχε τη δυνατότητα υπολογισμού της θέσης του Ήλιου με μεγάλη ακρίβεια, της Σελήνης και πιθανότατα των υπόλοιπων πλανητών στον ουρανό. Αξιοποιήθηκε επίσης για τον υπολογισμό των φάσεων της σελήνης, για την πρόβλεψη των εκλείψεων και για τον προσδιορισμό των ημερομηνιών τέλεσης των αρχαίων στεφανιτών αγώνων.
