Για τις επιπτώσεις από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία που άλλαξε την παγκόσμια ισορροπία, την αποτελεσματικότητα των Διεθνών Οργανισμών, την στάση της Ευρώπης έναντι της απειλής και τι ενδεχομένως σηματοδοτεί αυτή για την αντιμετώπιση της αναθεωρητικής συμπεριφοράς της Τουρκίας γενικότερα αλλά και σε σχέση με την Ελλάδα, μιλά σήμερα σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στη «δημοκρατική” ο Δρ. Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών, Ερευνητής του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής, Τριαντάφυλλος Καρατράντος.
Δίνει κατατοπιστικές απαντήσεις σε μια σειρά από καίρια ερωτήματα για την επόμενη ημέρα της εισβολής, ενώ εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυσή του για τη στάση της Τουρκίας.
• Θα ήθελα να ξεκινήσουμε τη συνέντευξη από τις αλλαγές που κατά την εκτίμησή σας θα επιφέρει στην παγκόσμια ισορροπία, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία άλλαξε δραματικά τον κόσμο γύρω μας. Είναι ένα γεγονός που θα έχει καταλυτική επιρροή στην παγκόσμια ασφάλεια, οδηγώντας σε αλλαγές που θα αφορούν σε ένα ευρύ φάσμα τομέων της ζωής μας- από την παγκόσμια κοινωνία και τον ΟΗΕ μέχρι την αμυντική βιομηχανία και την ενεργειακή πολιτική. Είναι χαρακτηριστικό πως τα σενάρια που είχαν προετοιμαστεί για την εξέλιξη του κόσμου σε ορίζοντα 2035-2040 τροποποιούνται καθώς η εισβολή της Ρωσίας πυροδότησε αλλαγές που δύσκολα μπορούσαν να είχαν υπολογιστεί. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου οδήγησαν στην ανάδυση μιας νέας προσέγγισης στην ασφάλεια. Ο περιορισμός των διακρατικών πολέμων έστρεψε το πολιτικό και επιστημονικό ενδιαφέρον στις ενδοκρατικές συγκρούσεις και σε άλλες απειλές που δεν προέρχονταν από κράτη, όπως η διεθνής τρομοκρατία, η πειρατεία, αλλά και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και οι πανδημίες. Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ κατέστησαν την τρομοκρατία την κυρίαρχη απειλή για τη διεθνή ασφάλεια. Όμως, από το 2008 και τον πόλεμο στη Γεωργία είχε αρχίσει να γίνεται εμφανές στους ευρωατλαντικούς θεσμούς πως η Ρωσία του Βλάντιμιρ Πούτιν θα αποτελέσει απειλή για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Οι υβριδικές επιχειρήσεις της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2014 με αποκορύφωμα την προσάρτηση της Κριμαίας και την αυτονόμηση των περιοχών του Ντονμπάς έδειξαν πως η αντιπαράθεση της Ρωσίας με τη Δύση ήταν δύσκολα να αποφευχθεί. Δεν είναι τυχαίο πως τα στρατηγικά κείμενα του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε., μετά τις επιθέσεις στην Ουκρανία του 2014, έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στις λεγόμενες υβριδικές απειλές, περιγράφοντας επί της ουσίας το υβριδικό δόγμα πολέμου της Ρωσίας. Η εισβολή όμως ήταν η κόκκινη γραμμή που πέρασε η Ρωσία και τίποτε δεν είναι πλέον το ίδιο.
• Να περάσουμε στην αποτελεσματικότητα των Διεθνών Οργανισμών και να μας πείτε τι άλλαξε, αν άλλαξε και προς ποια κατεύθυνση, μετά την εισβολή της Ρωσίας.
Υπάρχουν πολλές και διαφορετικές αναλύσεις και προσεγγίσεις για τους λόγους, αλλά και για τον χρόνο που επέλεξε η Ρωσία να κάνει την εισβολή. Αυτό όμως που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι το άδικο αυτού του πολέμου. Η εισβολή είναι μία καταστρατήγηση του παγκόσμιου συλλογικού συστήματος ασφάλειας που δομήθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η προβολή της ισχύος με χρήση βίας και επιθετικό πόλεμο, η φυσική κατάσταση που περιέγραφε ο Hobbes στον Λεβιάθαν, μας γυρίζει στη σκοτεινή εποχή των αιματηρών πολέμων στην Ευρώπη. Μία σημαντική διάσταση της κρίσης ασφάλειας που βιώνουμε αυτή την περίοδο αποτελεί η πρόσληψη κρατών, όπως η Ρωσία, για την αποτελεσματικότητα και τη θέληση των διεθνών οργανισμών να διατηρήσουν την παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο ΟΗΕ. Η αδυναμία να εκδοθεί ψήφισμα καταδίκης της εισβολής της Ρωσίας από το Συμβούλιο Ασφαλείας, λόγω του δικαιώματος βέτο που έχουν τα μόνιμα μέλη, όπως η Ρωσία, δείχνει τα όρια της αποτελεσματικότητας των Ηνωμένων Εθνών. Αντίστοιχα το ΝΑΤΟ είχε υποτιμηθεί, κυρίως κατά την περίοδο της προεδρίας Τράμπ, ενώ υπήρχαν πολλοί που υποστήριζαν πως δεν έχει κάποια χρησιμότητα τη σημερινή εποχή, μεταξύ αυτών ο Πρόεδρος Μακρόν που το είχε χαρακτηρίσει «εγκεφαλικά νεκρό». Η Ε.Ε. από την πλευρά της προχωρούσε με αργά βήματα την ολοκλήρωση στους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας. Όλα αυτά μετά την εισβολή της Ρωσίας άλλαξαν. Το ΝΑΤΟ αναγνωρίζεται ξανά ως ο καταλυτικός βραχίονας της ευρωατλαντικής ασφάλειας. Κράτη με παράδοση στην ουδετερότητα, όπως η Φινλανδία, αναζητούν ένα πλαίσιο συνεργασίας με το ΝΑΤΟ. Η Γερμανία εξήγγειλε ένα μεγάλο εξοπλιστικό πρόγραμμα, αλλάζοντας μια πάγια μεταπολεμική σταθερά. Η Ε.Ε. με τη Στρατηγική Πυξίδα, το νέο στρατηγικό της δόγμα, δίνει έμφαση στο να καταστεί πάροχος ασφάλειας (security provider) για τα κράτη- μέλη και τους πολίτες.
• Θα ήθελα το σχόλιό σας για την στάση της Ευρώπης έναντι της απειλής και τι ενδεχομένως σηματοδοτεί αυτό για την αντιμετώπιση της αναθεωρητικής συμπεριφοράς της Τουρκίας.
Η εισβολή της Ρωσίας αναδεικνύει το σημαντικό πρόβλημα των κρατών με αυταρχικές ηγεσίες και αναθεωρητική συμπεριφορά. Κράτη και ηγέτες στη γειτονιά της Ευρώπης. Αυταρχικά καθεστώτα, οι λεγόμενες και ανελεύθερες δημοκρατίες (illiberal democracies), που μπορούν να καταστούν απειλή για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Η Ε.Ε. είναι ένας δρώντας που στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στους κανόνες, στην ηθική και στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτός είναι και ο λόγος που τα ζητήματα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των ελευθεριών είναι σημαντικά για την ενταξιακή προοπτική μίας χώρας της Ευρώπης.
Η εισβολή όμως της Ρωσίας στην Ουκρανία αποτελεί την επιτομή της εξαγωγής του αυταρχισμού και του αναθεωρητισμού. Όταν τα κράτη δεν σέβονται τους κανόνες, αλλά και το πλαίσιο των διεθνών συνθηκών που έχουν δημιουργήσει το status quo, και θέλουν να το αναθεωρήσουν, οι διεθνείς θεσμοί πρέπει να έχουν ένα πλαίσιο απαντήσεων ώστε να αποτρέψουν και να αντιμετωπίσουν την απειλή. Αυτή είναι μία σημαντική παρακαταθήκη της ενιαίας στάσης της Ε.Ε. έναντι της εισβολής. Παρά τις προβλέψεις διαφόρων πως η σημαντική ενεργειακή ή και οικονομική εξάρτηση κρατών- μελών από τη Ρωσία θα διεμβόλιζε την Ε.Ε. και δεν θα επέτρεπε ενιαία και δυναμική απάντηση, η Ένωση στάθηκε ενωμένη έναντι της απειλής και έχει πλέον μία εργαλειοθήκη σημαντικών κυρώσεων που μπορεί να αξιοποιήσει για να αποτρέψει την κλιμάκωση από αυταρχικές ηγεσίες και αναθεωρητικές χώρες. Αυτή είναι άλλωστε και μία βασική πτυχή του επιχειρήματος της Ελλάδας, όπως εκφράστηκε από τον πρωθυπουργό, για την υποστήριξη της σκληρής αντιμετώπισης της Ρωσίας. Η δημιουργία μίας εργαλειοθήκης, ενός πλαισίου δηλαδή, το οποίο θα μπορεί να αξιοποιηθεί σε κάθε περίπτωση που υπάρχει αντίστοιχη απειλή. Το νέο δόγμα της Ε.Ε., η Στρατηγική Πυξίδα, έχει αναφορές στις συμπεριφορές κρατών που λειτουργούν αποσταθεροποιητικά για την περιφερειακή ειρήνη και ασφάλεια. Ειδικότερα, δίνει έμφαση στην ανάγκη σταθερότητας στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και εστιάζει στους κινδύνους που προκαλεί η αυξανόμενη αμφισβήτηση θαλασσίων ζωνών, υφαλοκρηπίδας και στην αυξανόμενη επιθετική στάση σε εναέριους χώρους και υπογραμμίζεται η σημασία προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτές οι αναφορές αντικατοπτρίζουν την αναθεωρητική συμπεριφορά της Τουρκίας. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που υπήρξε επίσημη αντίδραση από την Τουρκία για τις συγκεκριμένες αναφορές, αλλά και την κατεύθυνση της Στρατηγικής Πυξίδας. Το πνεύμα της οποίας μπορεί να συμπυκνωθεί στη βούληση των κρατών- μελών για ενότητα- αλληλεγγύη- αποφασιστικότητα στον τομέα της άμυνας και της ασφάλειας ώστε να καταστεί η Ε.Ε. ένας ισχυρός και ικανός πάροχος ασφάλειας. Αυτές οι αναφορές απηχούν σε σημαντικό βαθμό τον πυρήνα των αξιών της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, για αυτό και το κείμενο αποτελεί μία επιτυχία και της ελληνικής διπλωματίας, που διαδραματίζει πλέον ενεργό ρόλο στα ζητήματα άμυνας και ασφάλειας στην Ε.Ε., στην κατεύθυνση της ενίσχυσης της στρατηγικής αυτονομίας.
• Είναι η Τουρκία μία άλλη Ρωσία;
Η Τουρκία είναι μια χώρα που έχει αναθεωρητικές βλέψεις και ρητορική. Υπάρχουν ομοιότητες με την περίπτωση της Ρωσίας (π.χ. αμφισβήτηση διεθνών συνθηκών, απειλή πολέμου, καταπίεση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιορισμός των ελευθεριών, συγκεντρωτισμός της κεντρικής εξουσίας), αλλά και διαφορές (πλουραλιστική λειτουργία της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, μέλος του ΝΑΤΟ, καθεστώς υποψήφιας προς ένταξης χώρα, σύνδεση με την ΕΕ και χρηματοδότηση σε σημαντικά ζητήματα όπως το μεταναστευτικό κ.α.). Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε πως η αναθεωρητική συμπεριφορά της Τουρκίας έχει συζητηθεί αρκετές φορές σε Συμβούλια υπουργών, αλλά και αρχηγών κρατών της Ε.Ε., ενώ έχει δημιουργηθεί και μία εργαλειοθήκη κυρώσεων. Η στάση της Ε.Ε. έναντι της Ρωσίας, σε συνδυασμό με τις προβλέψεις της Στρατηγικής Πυξίδας, στέλνουν ένα μήνυμα προς την Τουρκία και τον Πρόεδρο Ερντογάν, ότι η αναθεωρητική συμπεριφορά δεν έχει θέση στο ευρωατλαντικό πλαίσιο ασφάλειας. Σε μία περίοδο έντονου ανταγωνισμού μεταξύ Ρωσίας και χωρών της Δύσης, με την απειλή να έχει ακόμη και διαστάσεις χρήσης πυρηνικών όπλων, είναι αυτονόητο πως τόσο οι ΗΠΑ, όσο και η Ε.Ε και το ΝΑΤΟ, δεν επιθυμούν να υπάρχουν εστίες έντασης μεταξύ μελών του ΝΑΤΟ. Για αυτό και η Στρατηγική Πυξίδα στέλνει ένα ξεκάθαρο μήνυμα προς την Τουρκία. Σε αυτό το πλαίσιο, της προσπάθειας δηλαδή βελτίωσης του κλίματος μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, ιδιαίτερα σε μία τόσο κρίσιμη περίοδο, πρέπει να εντάξουμε και τη συνάντηση του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη με τον Πρόεδρο Ερντογάν.
• Ποια θα λέγατε ότι είναι σήμερα η θέση της Τουρκίας έναντι της Δύσης και βεβαίως ειδικότερα της Ελλάδας, μετά τις εξελίξεις στην Ουκρανία.
Μία σημαντική παράμετρος είναι πως τόσο η Δύση, όσο και η Τουρκία δεν θέλουν να διακοπεί η συνεργασία και η σχέση που υπάρχει. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που παρά την προβληματική και επιθετική συμπεριφορά της Τουρκίας σε αρκετές περιπτώσεις (επιθετική συμπεριφορά έναντι Ελλάδας και Κύπρου, προμήθεια S-400, διπλωματική ένταση με τη Γαλλία κτλ.) οι δίαυλοι ήταν πάντα ανοιχτοί. Για τη Δύση και κυρίως για τις ΗΠΑ η Τουρκία ήταν ένα κομβικό κράτος, σύμφωνα με το ορισμό του Paul Kennedy. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να εντάξουμε και την ανοχή στην μερική αυτονόμηση της Τουρκίας από τις άλλες χώρες- μέλη του ΝΑΤΟ στο ζήτημα των κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Εάν όμως υπάρξει περαιτέρω κλιμάκωση, τότε θα στενέψουν τα περιθώρια, καθώς μία πιθανή επίθεση κατά χώρας- μέλους του ΝΑΤΟ δεν θα αφήσει περιθώρια για επιτήδεια ουδετερότητα. Η Τουρκία λοιπόν βλέπει τον πόλεμο στην Ουκρανία ως μια στρατηγική ευκαιρία να αναβαθμίσει ξανά το ρόλο της στους ευρωατλαντικούς θεσμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σε αυτή την κατεύθυνση αποτελεί το κάλεσμα που απήυθηνε ο Πρόεδρος Ερντογάν προς την ΕΕ για να «ξεπαγώσει» την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας και να προωθήσει το ζήτημα της Τελωνειακής Ένωσης. Με την αναβάθμιση του ρόλου του ΝΑΤΟ είναι λογικό η Τουρκία να έρχεται πιο κοντά στη Δύση. Ενώ υπάρχει ακόμη και ο σχεδιασμός για την ενεργειακή απεξάρτηση της Ε.Ε. που δίνει ιδιαίτερο βάρος στην ενεργειακή σημασία της ανατολικής Μεσογείου. Η Τουρκία πρέπει να αξιοποιήσει αυτό το παράθυρο ευκαιρίας για να αφήσει πίσω της τις αναθεωρητικές συμπεριφορές που οδηγούν σε αστάθεια στην περιοχή. Σε περίοδο πολεμικών συγκρούσεων το ζητούμενο είναι η σταθερότητα στη νότια και στην ανατολική Πτέρυγα του ΝΑΤΟ. Οι γεωπολιτικές ισορροπίες αλλάζουν ριζικά και το δίπολο Ελλάδα- Τουρκία θα μπορούσε να καταστεί κομβικό για την ανατολική Μεσόγειο. Αυτό όμως προϋποθέτει πως η Τουρκία θα συνειδητοποιήσει πως σε μία νέα αρχιτεκτονική ασφάλειας έχει να κερδίσει περισσότερα από τη συνεργασία με την Ελλάδα, την Κύπρο, την Αίγυπτο και άλλες χώρες, παρά με την αμφισβήτηση κεκτημένων και προβλέψεων συνθηκών. Αυτή είναι η μεγάλη εικόνα. Θα φανεί όμως στην πράξη αν η Τουρκία έχει επιστρέψει σε μία στρατηγική θεώρηση που τοποθετεί την ίδια στη Δύση. Θα μιλάμε επί της ουσίας για μια επιστροφή στην εποχή 1999- 2004, πριν αρχίσει η σταδιακή μεταμόρφωση του στρατηγικού δόγματος της Τουρκίας. Δεν χρειάζεται υπερβολική αισιοδοξία, αλλά ρεαλιστικές εκτιμήσεις. Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 η Τουρκία έχει επενδύσει σε μία παρατεταμένη κρίση χαμηλής έντασης στην ανατολική Μεσόγειο. Παράλληλα, σε αρκετές περιπτώσεις, όπως η εμπλοκή της στη Λιβύη και τον Καύκασο, οδήγησε σε αποσταθεροποίηση. Ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε και την προσπάθεια του Προέδρου Ερντογάν να εμφανίζει την Τουρκία ως την χώρα εκπρόσωπο του μουσουλμανικού κόσμου. Το μεγαλύτερο όμως ζητούμενο είναι ο βαθμός και ο τρόπος που η Τουρκία θα επιλέξει να διαχειριστεί τη σχέση που έχει με τη Ρωσία. Μία σχέση που δεν είναι γραμμική, καθώς έχει πολλές αναταράξεις, αλλά είναι σημαντική. Μην ξεχνάμε πως η επιλογή της αγοράς του συστήματος S-400 ήταν από τους βασικούς λόγους που οδήγησαν την Τουρκία έξω από το πρόγραμμα για τα F-35.
Κλείνοντας, πρέπει να σταθούμε και στον νέο ρόλο της Ελλάδας, τόσο σε επίπεδο ευρωπαϊκής ασφάλειας και άμυνας, όπου πρωταγωνιστεί στην προώθηση της στρατηγικής αυτονομίας, όσο και στον ενεργό και αναβαθμισμένο ρόλο που διαδραματίζει στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, με πρωτοβουλίες που έχουν ως κεντρική κατεύθυνση τη σταθερότητα και το σεβασμό του status quo. Τέλος, είναι σημαντική και η συστηματική αναβάθμιση της αμυντικής ικανότητας και της αποτρεπτικής ικανότητας της χώρας μέσω των νέων εξοπλισμών, αλλά και των αμυντικών συμφωνιών με την Γαλλία και τις ΗΠΑ.
