Καθώς το ενεργειακό κόστος έχει εκτιναχθεί στα ύψη, οι επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά γονατίζουν υπό το βάρος των λογαριασμών ρεύματος και οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο αναζητούν τρόπους να αντιμετωπίσουν τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις του κύματος ακρίβειας, ο τρόπος λειτουργίας της αγοράς ενέργειας βρέθηκε ξαφνικά στο προσκήνιο. Υπάρχει κερδοσκοπία και υπερκέρδη; Είχε το σύστημα «τρύπες» που φάνηκαν όταν ξέσπασε η κρίση; Πρέπει να γίνουν αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας της ή να μπει πλαφόν, τι είδους και σε ποιο κρίκο της αλυσίδας;
Υπάρχει λύση σε εθνικό επίπεδο ή χρειάζεται κοινή ευρωπαϊκή απάντηση, δεδομένου ότι ο σχεδιασμός της αγοράς είναι της Ε.Ε.; Είναι φθηνότερος ο λιγνίτης; Οι απαντήσεις σε 12 «πανάκριβα» ερωτήματα.
1. Πώς διαμορφώνεται η τιμή ηλεκτρικής ενέργειας στη χονδρική αγορά;
Η χονδρική τιμή κάθε ημέρας διαμορφώνεται την προηγούμενη. Οι προμηθευτές ενέργειας δηλώνουν στο Χρηματιστήριο Ενέργειας τις ποσότητες που θα χρειαστούν όλοι οι καταναλωτές στην Ελλάδα ανά ώρα το επόμενο 24ωρο. Η ζήτηση είναι διαφορετική κάθε ώρα, αφού το πρωί η κατανάλωση είναι μεγαλύτερη, καθώς όλη η οικονομία δουλεύει στο φουλ, ενώ τις βραδινές ώρες είναι μικρότερη. Αντίστοιχα, οι παραγωγοί καταθέτουν προσφορές ενέργειας ανά ώρα για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση. Στο σύστημα μπαίνουν κατά προτεραιότητα οι ΑΠΕ με μηδενική τιμή, έχοντας διασφαλίσει μέσω συμβάσεων εγγυημένες τιμές ανεξάρτητα από την τιμή της αγοράς. Στην αρχή γίνονται αποδεκτές οι φθηνότερες προσφορές και οι αντίστοιχες μονάδες. Αφού οι φθηνές μονάδες καλύψουν όποιο μέρος μπορούν της αναγκαίας ενέργειας, αρχίζουν να γίνονται δεκτές οι προσφορές από τις ακριβότερες μονάδες.
Η αποκαλούμενη Οριακή Τιμή Συστήματος (ΟΤΣ) ανά ώρα είναι η ακριβότερη προσφορά που θα δώσει κάποιος παραγωγός για να καλύψει την τελευταία MWh που χρειάζεται το σύστημα. Για παράδειγμα, αν το σύστημα χρειάζεται ακόμη 2 MWh για να συμπληρώσει την απαιτούμενη ενέργεια για το διάστημα 8-9 το βράδυ και η μόνη προσφορά που έχει είναι στα 322 ευρώ ανά μεγαβατώρα, τότε η ΟΤΣ για εκείνη την ώρα θα διαμορφωθεί στα 322 ευρώ. Η τελική οριακή προσφορά ανά ώρα αποτελεί την τιμή με την οποία θα πληρωθούν όλοι οι παραγωγοί ρεύματος ανεξαρτήτως της τιμής στην οποία πρόσφεραν τη δική τους ενέργεια. Ετσι λειτουργεί η ημερήσια αγορά στο Χρηματιστήριο Ενέργειας. Υπάρχει και η αγορά εξισορρόπησης. Αυτή λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο. Εάν διαπιστωθεί ότι οι εκτιμήσεις για την κατανάλωση δεν ήταν σωστές και χρειάζεται περισσότερη ενέργεια, ο Διαχειριστής (ΑΔΜΗΕ) ζητάει περισσότερη ενέργεια, η οποία πληρώνεται σε πολύ υψηλότερες τιμές.
2. Πώς διαμορφώνουν τις προσφορές τους οι παραγωγοί ενέργειας;
Οι προσφορές τους αντανακλούν κατά κανόνα το μεταβλητό κόστος (κόστος καυσίμου) κάθε μονάδας πλέον ενός περιθωρίου κέρδους. Βέβαια οι τιμές, όπως σε όλα τα χρηματιστήρια, διαμορφώνονται ελεύθερα, που σημαίνει ότι σε περιόδους όπως η σημερινή της ενεργειακής κρίσης, οι τιμές διαμορφώνονται σε πολύ υψηλότερα επίπεδα από το μεταβλητό κόστος, διευρύνοντας σημαντικά τα περιθώρια κέρδους.
3. Υπάρχει περιορισμός στην τιμή που μπορεί να προσφέρει κάποιος παραγωγός;
Οχι. Η αγορά λειτουργεί ως χρηματιστήριο και οι παραγωγοί μπορούν να δηλώνουν τιμές για την ενέργεια που θα διαθέσουν στο σύστημα μέχρι και 3.000 ευρώ/MWh. Βεβαίως, πάντα θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους ότι δίνοντας μια πολύ υψηλή τιμή η μονάδα τους μπορεί να μείνει εκτός αγοράς. Πρακτικά, προσφέρουν υψηλές τιμές όταν οι συγκυρίες το επιτρέπουν, όταν δηλαδή οι τιμές διαμορφώνεται σε υψηλά επίπεδα και στις γειτονικές αγορές (και δεν συμφέρουν οι εισαγωγές) και όταν υπάρχει στενότητα επάρκειας ισχύος, κάτι που χαρακτηρίζει το ελληνικό σύστημα. Γι’ αυτό και σε κανονικές συνθήκες η ελληνική χονδρεμπορική αγορά είναι από τις ακριβότερες της Ευρώπης. Πολύ υψηλές προσφορές παρατηρήθηκαν τους πρώτους μήνες λειτουργίας του target model υποχρεώνοντας τη ΡΑΕ να πάρει μέτρα αλλά και να εισηγηθεί προς τις ευρωπαϊκές αρχές την επιστροφή υπερκερδών της περιόδου στην κατανάλωση.
Μύθοι και αλήθειες για την κερδοσκοπία, τα υπερκέρδη, τον λιγνίτη και τα πλαφόν.
4. Αν η τιμή διαμορφώνεται από την ακριβότερη προσφορά, δεν βγαίνουν πολύ μεγάλα κέρδη για τις μονάδες που έχουν μικρό λειτουργικό κόστος, όπως τα υδροηλεκτρικά και οι ΑΠΕ;
Πράγματι την περίοδο της ενεργειακής κρίσης η ΟΤΣ στις αγορές της Ευρώπης διαμορφώνεται από τις πολύ υψηλές τιμές φυσικού αερίου. Μάλιστα, η ίδια η Ε.Ε. προχώρησε στη διαπίστωση ότι το μοντέλο λειτουργίας της αγοράς με βάση τον προσδιορισμό της ΟΤΣ από τις ακριβές μεγαβατώρες του φυσικού αερίου δημιουργεί «ουρανοκατέβατα» κέρδη (windfall profits), όπως τα χαρακτήρισε, για τεχνολογίες όπως οι ΑΠΕ (συμπεριλαμβανομένων των υδροηλεκτρικών) και τα πυρηνικά. Αναψε μάλιστα το «πράσινο φως» στα κράτη-μέλη για τη φορολόγησή τους βραχυπρόθεσμα για τη χρηματοδότηση των επιδοτήσεων των αυξημένων λογαριασμών ρεύματος. Αυτό έχει εισηγηθεί ατύπως και η ΡΑΕ στα συναρμόδια υπουργεία, παρέχοντας στοιχεία που ποσοτικοποιούν ανά ώρα και ανά ημέρα τα κέρδη κάθε μονάδας παραγωγής.
5. Πώς δημιουργούνται, για παράδειγμα, τα υπερκέρδη των ΑΠΕ;
Οι ΑΠΕ στην αγορά της Ελλάδας έχουν «κλειδώσει» εγγυημένες τιμές, στις οποίες και θα πληρωθούν οι παραγωγοί ανεξάρτητα από το ύψος της ΟΤΣ.
Αν υποθέσουμε ότι η εγγυημένη τιμή ενός αιολικού πάρκου είναι 100 ευρώ/MWh ακόμη και εάν η ΟΤΣ πάει στα 300 ευρώ/ΜWh θα πληρωθεί τα 100 ευρώ και τα υπόλοιπα 200 ευρώ θα πάνε στον Ειδικό Λογαριασμό ΑΠΕ (ΕΛΑΠΕ). Οι υψηλές χονδρεμπορικές τιμές έχουν δημιουργήσει ένα πλεόνασμα άνω των 800 εκατ. ευρώ το διάστημα της κρίσης, τα οποία επέστρεψαν στην κατανάλωση μέσω του Ταμείου Ενεργειακής Μετάβασης που αποτελεί τον βασικό χρηματοδότη των επιδοτήσεων στο ρεύμα και στο φυσικό αέριο.
6. Συμβαίνει το ίδιο με τα υδροηλεκτρικά;
Τα υδροηλεκτρικά της ΔΕΗ είναι η αμέσως επόμενη τεχνολογία στην ελληνική αγορά που παράγει «ουρανοκατέβατα κέρδη». Πρόκειται για αποσβεσμένες μονάδες με σχεδόν μηδενικό λειτουργικό κόστος, τις οποίες η ΔΕΗ κοστολογεί στις προσφορές της για την ένταξή τους στο σύστημα, με κριτήριο τη διαχείριση των υδάτινων αποθεμάτων στους ταμιευτήρες, ώστε να μην ξεμείνει τους θερινούς μήνες που η ζήτηση για ηλεκτρική ενέργεια ανεβαίνει, ενώ παράλληλα λόγω έλλειψης βροχοπτώσεων περιορίζονται οι εισροές υδάτων.
Στο εξάμηνο Αυγούστου – Ιανουαρίου μπήκαν στο σύστημα 2.692 μεγαβατώρες από τα υδροηλεκτρικά της ΔΕΗ, τα οποία πληρώθηκαν στη μέση ΟΤΣ, δηλαδή στα 197 ευρώ η μεγαβατώρα. Με ένα λειτουργικό κόστος της τάξης των 10 με 20 ευρώ η μεγαβατώρα, οι υδροηλεκτρικές μονάδες της ΔΕΗ υπολογίζεται ότι αποκόμισαν περί τα 500 εκατ. ευρώ κέρδη. Κατά τη ΔΕΗ και το ΥΠΕΝ τα κέρδη αυτά επιστρέφονται στην κατανάλωση μέσω των εκπτώσεων που παρέχει η εταιρεία στους πελάτες της. Την άποψη αυτή δεν συμμερίζεται η αγορά, με το επιχείρημα ότι εκπτώσεις κάνουν και άλλοι προμηθευτές που δεν διαθέτουν υδροηλεκτρικά, ούτε η πλευρά της βιομηχανίας που επισημαίνει ότι τα τιμολόγια της ΔΕΗ διαμορφώνονται στα ίδια επίπεδα με τον ανταγωνισμό και ότι εάν δεν συνέβαινε αυτό όλοι οι καταναλωτές θα είχαν μετακινηθεί προς τη ΔΕΗ.
7. Οι μονάδες φυσικού αερίου και λιγνίτη δεν βγάζουν αντίστοιχα κέρδη;
Οταν οι τιμές φυσικού αερίου διαμορφώνονται στα επίπεδα του Μαρτίου, δηλαδή πολύ υψηλότερα από το λειτουργικό τους κόστος, τότε και οι μονάδες φυσικού αερίου έχουν υψηλή κερδοφορία. Η στενότητα επάρκειας ισχύος της ελληνικής αγοράς και παράλληλα ευέλικτων μονάδων για την κάλυψη των αποκλίσεων που εμφανίζει το σύστημα σε πραγματικό χρόνο, σε σχέση με τις προσφορές στην αγορά της επόμενης ημέρας, αφήνει περιθώρια για υψηλή κερδοφορία στις μονάδες φυσικού αερίου. Η πλευρά των παραγωγών πάντως δεν αποδέχεται τον όρο των υπερκερδών, υπό την έννοια ότι πρόκειται για αγορά που λειτουργεί με συγκεκριμένο μοντέλο χρηματιστηριακό και πανευρωπαϊκό που δεν παραβιάζεται, δεν λειτουργεί δηλαδή κάποιος παράνομα. Αποδέχεται επίσης ότι υπάρχουν κέρδη και στις μονάδες φυσικού αερίου για κάποιους μήνες. «Ποιος όμως θα μας αποζημιώσει για τους μήνες που δουλεύουμε με ζημία;», είναι το ερώτημα που θέτουν.
Τι είναι η ρήτρα αναπροσαρμογής που εκτοξεύει τους λογαριασμούς
8. Πώς επηρεάζει η ΟΤΣ τον λογαριασμό του καταναλωτή;
Η Οριακή Τιμή Συστήματος αποτελεί μια βασική παράμετρο του τιμολογίου ηλεκτρικού ρεύματος. Μεταφέρεται στον λογαριασμό ρεύματος ως Ρήτρα Αναπροσαρμογής και έγινε ευρέως γνωστή από την έναρξη της ενεργειακής κρίσης παρότι προϋπήρχε στα τιμολόγια των ιδιωτών παρόχων και στα τιμολόγια της ΔΕΗ από τον περασμένο Αύγουστο. Με την ενεργοποίησή της οι πάροχοι μετακυλίουν στην κατανάλωση το σύνολο των αυξήσεων του κόστους προμήθειας στη χονδρεμπορική αγορά και αντιστοίχως τις μειώσεις, αν και στη δεύτερη αυτή περίπτωση δεν… βιάζονται ή και μπορεί να ξεχαστούν. Μέσω της ρήτρας αναπροσαρμογής μεταφέρεται στην κατανάλωση το συνολικό κόστος προμήθειας που προστίθεται πάνω στην ΟΤΣ και αντιστοιχεί σε κόστη, όπως οι απώλειες του συστήματος μεταφοράς και διανομής, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους ρευματοκλοπές και μια σειρά στρεβλώσεων από το παρελθόν. Για παράδειγμα, τον Δεκέμβριο του 2021, με ΟΤΣ στα 239,32 ευρώ/MWh, το συνολικό κόστος για τους προμηθευτές έφτασε στα 316,47 ευρώ/MWh.
9. O σχεδιασμός της λειτουργίας της αγοράς είναι ελληνικός;
Οχι, είναι ευρωπαϊκός. Αυτό που σήμερα φαίνεται παράλογο, δηλαδή η ΟΤΣ να διαμορφώνεται από την ακριβότερη μεγαβατώρα, είχε τη λογική του όταν σχεδιάστηκε. Στόχος ήταν να δοθεί ώθηση στις ΑΠΕ που βρίσκονταν στα πρώτα στάδια ανάπτυξής τους και το παραγόμενο από αυτές ρεύμα ήταν ακριβότερο σε σχέση με τις μονάδες άνθρακα ή τις πυρηνικές. Επίσης, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες οι ΑΠΕ δεν είχαν εγγυημένες τιμές πώλησης της παραγόμενης ενέργειας, όπως στην Ελλάδα. Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης έθεσε πρόσφατα το θέμα της αρχιτεκτονικής της αγοράς και της διαμόρφωσης της ΟΤΣ, καθώς τα δεδομένα έχουν αλλάξει και η ΟΤΣ διαμορφώνεται από το ακριβό φυσικό αέριο. Μια τέτοια απόφαση θα πρέπει να ληφθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο όμως, δεν μπορεί η Ελλάδα να προχωρήσει μονομερώς σε αλλαγές του μοντέλου λειτουργίας της αγοράς. Το ζήτημα της αλλαγής της αρχιτεκτονικής της αγοράς αναδείχτηκε μέσα στην κρίση και έχει διχάσει την Ευρώπη, με τις χώρες του Νότου (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα) να τάσσονται υπέρ και του Βορρά, με κορμό τη Γερμανία, κατά.
10. Μήπως τελικά η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας από τον σχεδιασμό της δεν μπορεί να λειτουργήσει σε μη κανονικές συνθήκες όπως οι σημερινές;
Οπως δείχνουν τα πράγματα, ναι. Γι’ αυτό εξάλλου γίνονται προτάσεις, μεταξύ αυτών και αυτή των έξι σημείων του Κυρ. Μητσοτάκη για ρυθμιστικές παρεμβάσεις είτε στην αγορά φυσικού αερίου είτε στην αγορά ρεύματος. Ωστόσο, υπάρχουν δομικές στρεβλώσεις, χαρακτηριστικές της ελληνικής αγοράς, που επιτείνουν τα όποια προβλήματα σχεδιασμού, ειδικά υπό τις παρούσες συνθήκες.
Η διείσδυση των φθηνών ΑΠΕ είναι πιο αργή σε σχέση με άλλες χώρες και επιπλέον οι ελληνικές ΑΠΕ δεν συμμετέχουν στην αγορά γιατί απολαμβάνουν εγγυημένες τιμές. Οι ευέλικτες μονάδες, δηλαδή αυτές που μπορούν να υποκαταστήσουν τη μεταβλητότητα των ΑΠΕ (ανάλογα με το εάν φυσάει και εάν έχει ήλιο), είναι περιορισμένες. Επιπλέον, στην ελληνική αγορά όλη η ενέργεια περνάει μέσα από το Χρηματιστήριο Ενέργειας, καθώς δεν υπάρχει δυνατότητα διμερών συμβολαίων τα οποία προστατεύουν τους καταναλωτές από τις διακυμάνσεις της χονδρεμπορικής αγοράς. Αντίθετα, στις ευρωπαϊκές αγορές τα διμερή συμβόλαια αντιπροσωπεύουν το 40%-80% της αγοράς. Αυτό σημαίνει ότι οι υψηλές τιμές που βλέπουμε στις αγορές της Ευρώπης δεν έχουν την ίδια επίπτωση στην κατανάλωση με αυτή που έχουν στην Ελλάδα, όπου μεταφέρονται 100% στην κατανάλωση.
11. Η τιμή spot του φυσικού αερίου στην αγορά αναφοράς της Ολλανδίας (Dutch TTF) είναι η τιμή στην οποία αγοράζουν φυσικό αέριο οι παραγωγοί για τις μονάδες φυσικού αερίου;
Αγοράζουν στη μέση τιμή που διαμορφώνεται στο TTF τον προηγούμενο μήνα. Αυτός είναι ο λόγος που η κυβέρνηση έχει αυξήσει σημαντικά τις επιδοτήσεις λογαριασμού ρεύματος για τον Απρίλιο, γιατί οι υψηλές τιμές στο ΤΤF του Μαρτίου θα περάσουν στην αγορά ηλεκτρισμού τον Απρίλιο.
12. Είναι ο λιγνίτης φθηνότερος από το αέριο;
Εξαρτάται από την τιμή του φυσικού αερίου. Οταν η τιμή του αερίου κινείται πάνω από 100 ευρώ η μεγαβατώρα, όπως συμβαίνει τώρα, ο λιγνίτης είναι φθηνότερος. Αυτός είναι εξάλλου ο λόγος που η ηλεκτροπαραγωγή από άνθρακα αυξήθηκε στην Ευρώπη στη διάρκεια της κρίσης. Σε γενικές γραμμές, ο λιγνίτης είναι ένα ακριβό καύσιμο, σε αποδρομή, το οποίο λόγω της συγκυρίας και του άλματος της τιμής του φυσικού αερίου, είναι ενίοτε φθηνότερο. Ωστόσο, οι λιγνιτικές μονάδες της ΔΕΗ είναι παλιές, χαμηλής απόδοσης, σε διαδικασία απόσυρσης. Διαθέσιμες είναι σήμερα 7 λιγνιτικές μονάδες, οι οποίες όμως ακόμη και εάν είναι φθηνότερες δεν μπορούν να ανεβοκατεβάσουν άμεσα ισχύ καλύπτοντας τη μεταβλητότητα προσφοράς – ζήτησης. Σε γενικές γραμμές, ο λιγνίτης δεν είναι το καύσιμο που θα αλλάξει ουσιαστικά την εικόνα σε ό,τι αφορά την ΟΤΣ, αλλά έχει έναν ρόλο για την ασφάλεια εφοδιασμού και την επάρκεια ισχύος, σε περίπτωση που για οποιονδήποτε λόγο το φυσικό αέριο είτε αεριοποιημένο είτε υγροποιημένο δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Σε κανονικές συνθήκες που η τιμή του φυσικού αερίου δεν… ίπταται, η λιγνιτική παραγωγή είναι ακριβότερη λόγω των CO2. O λιγνίτης παράγει 1,5-1,6 τόνους CO2/MWh και το φυσικό αέριο αντίστοιχα 0,4 τόνους/ΜWh.
Πηγή kathimerini.gr
