Είναι από τις ελάχιστες έως σπάνιες φορές που η διατριβή μίας καταξιωμένης εκπαιδευτικού, η οποία ζει και εργάζεται στην Ρόδο, φτάνει στην Σορβόννη. Η εξαιρετική δουλειά που έκανε η κα Βιβή Ξανθούλη παρουσιάστηκε πρόσφατα στο κοινό της Ρόδου και άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις. Επειδή μερικές φορές τα λόγια είναι περιττά, η κα Ξανθούλη μιλάει σήμερα στην “δ” για την διατριβή της.
Η συνέντευξη αναλυτικά:
• Κυρία Ξανθούλη, πρόσφατα παρουσιάστηκε η διδακτορική σας διατριβή με θέμα “Από τη μητρότητα στην παιδοκτονία: η κατασκευή της μητρικής φιγούρας στην Ελληνική Μυθολογία” στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων – Σορβόννη (Paris 4) με επιβλέποντα καθηγητή τον κ. Dominique Mulliez, Διευθυντή της έδρας της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας (Λογοτεχνίας και Πολιτισμού του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου) της Σορβόννης. Πότε ξεκίνησε η προσπάθεια και τι σας ώθησε να επιλέξετε αυτό το θέμα;
Η προσπάθεια αυτή ξεκίνησε στις 13 Σεπτεμβρίου του 2013 και κατέθεσα τη διδακτορική μου διατριβή στην επιτροπή στις 09 Νοεμβρίου του 2017. Το κίνητρο για την επιλογή του συγκεκριμένου ερευνητικού θέματος συνδέεται με τον ευρύτερο προβληματισμό για τη σχέση των γυναικών με τη μητρότητα, που επαναπροσδιορίζεται πλέον σε όλα τα επίπεδα (κοινωνιολογικά, ανθρωπολογικά, ιστορικά κ.ά.) υπό την οπτική του φύλου, θεωρώντας ότι, σε ένα βαθμό, οι αρχαίοι μύθοι αναπαράγουν – αναπαριστούν κοινωνικές πραγματικότητες και με δεδομένο ότι δεν υπάρχει, πέραν κάποιων περιορισμένων αναφορών σε βιβλία, μια τέτοιου είδους έμφυλη προσέγγιση της μητρότητας ειδικότερα και της γονεϊκότητας ευρύτερα. Στα ανωτέρω συνετέλεσε και το γεγονός ότι η μακρόχρονη ενασχόλησή μου με την αρχαία ελληνική μυθολογία, σ’ όλες τις βαθμίδες της ελληνικής εκπαίδευσης, σ’ όλη τη διάρκεια των πανεπιστημιακών μου σπουδών και ιδιαίτερα στις μεταπτυχιακές μου σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου με την καθηγήτρια κα Μαρία Γκασούκα στο μάθημα “Γυναίκες του Μύθου”, μου προκαλούσε συχνά ερωτηματικά για τον τρόπο προσέγγισης και ερμηνείας του θηλυκού στοιχείου στο πλαίσιο της ελληνικής μυθολογίας. Έτσι, λοιπόν, αποφάσισα ν’ ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα θεωρώντας ότι η εισαγωγή της οπτικής του φύλου στις αρχαίες μυθολογικές σπουδές τις διευρύνει, τις εμπλουτίζει και κυρίως τις εκδημοκρατικοποιεί, καθώς εντάσσει σ’ αυτές τη θηλυκή εμπειρία και οπτική που στον ένα ή στον άλλο βαθμό βρίσκονταν περιθωριοποιημένη έως πρόσφατα. Παράλληλα, η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος συνδέεται με την ελληνική καταγωγή μου και δεν σας κρύβω πως καθ’ όλη τη διάρκεια της συνεργασίας μου με τον καθηγητή τον κ. Dominique Mulliez ένιωθα όχι απλά ως διδακτόρισσα μαθήτρια, αλλά ως πρέσβειρα της χώρας μου και ίσως σ’ αυτό να οφείλονται οι έπαινοι που συνόδεψαν τη λήψη του διδακτορικού μου: “P. XANTHOULI s’empare de son sujet avec énergie et le traite avec fougue. P. X. est une femme grecque de conviction” (η κα Π. Ξανθούλη άρπαξε το θέμα της με δυναμισμό και το διερεύνησε με πάθος. Η Π. Ξ. είναι μια Ελληνίδα γυναίκα με πειθώ).
• Σε αυτή την διατριβή, βλέπουμε ότι επιλέξατε να παρουσιάσετε τον ρόλο της γυναίκας εντελώς διαφορετικό από ό,τι έχουμε μάθει κατά την αρχαιότητα. Κατά την άποψή σας, πόσο σημαντικός ήταν αυτός ο ρόλος και για ποιους λόγους δεν αναδείχθηκε όσο έπρεπε μέσα από την αρχαία ελληνική γραμματεία;
Σε αυτήν τη διατριβή, σ’ αυτό το ταξίδι της γνώσης, όπως το χαρακτηρίζω, όπου οι γυναίκες είναι ορατές και πάλλουσες μου δόθηκε η ευκαιρία να αποδομήσω και να καταρρίψω, κι αυτό είναι η μεγαλύτερη επιτυχία, μια σειρά από στερεότυπα και προκαταλήψεις σ’ ό,τι αφορά τις γυναίκες στην Αρχαιότητα και το μυθολογικό σύμπαν. Ας μη ξεχνάμε ότι από τον 7ο αιώνα π. Χ. που η ελληνική πόλις-κράτος αυτοπροσδιορίστηκε ως κοινότητα πολιτική, ως μια “ένωση ανδρών”, ως “un club d’hommes”, τη διασαφηνίζει η Νicole Loraux, ο πολιτισμός είναι ένας “ανδρικός πολιτισμός” όπου νομικά η θέση της γυναίκας ορίζεται αυτή της “αιώνιας ανήλικης” κατά τη Claude Mossé, κι αυτή η αδυναμία ενηλικίωσης επιβεβαιώνεται από την ανάγκη να έχει σ’ όλη της τη ζωή έναν κηδεμόνα. Το δυικό σχήμα της παραδοσιακής επιστήμης “Γυναίκα – Φύση/ Άνδρας – Πολιτισμός” εκφράζει την κυρίαρχη σκέψη ότι ο πολιτισμός είναι “κατασκευή των ανδρών”, ενώ οι γυναίκες θεωρούνται προέκταση της “φύσης”. “Η φύση” νομιμοποιεί τις έμφυλες διακρίσεις. Συνεπώς, μια ανάγνωση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, με αναλυτικό εργαλείο το φύλο (gender) αποτελεί “δύσκολο εγχείρημα”, αφού η ανδρική άποψη και ερμηνεία ταυτίζεται -λίγο ή πολύ- μ’ αυτή της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας. Σ’ αυτήν τη μονομερή και ανδροκρατική παρουσίαση του πολιτισμού, οι όποιες αναφορές γίνονται στις γυναίκες κοινοποιούνται σε σχέση με τους άνδρες ή τους γιούς τους ή αφορούν γυναίκες που δεν συμφωνούν με την πλέον ρυθμιστική κοινωνική ηθική της εποχής τους ή που, με τον ένα ή άλλο τρόπο, ξέφυγαν από τις σφιχτές θηλιές του συμβατικού κοινωνικού πλέγματος και παρέβησαν τον κανονιστικό καταμερισμό των ρόλων των δύο φύλων, μ’ άλλα λόγια, γυναίκες “εξαιρέσεις” σε σχέση με το φύλο τους.
Στην έρευνα μου γίνεται προσπάθεια έμφυλης προσέγγισης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, μέσω του συμβολικού του κόσμου και, μάλιστα, του μυθολογικού, βαθιά ανδροκεντρικού του σύμπαντος, συμμετέχοντας στην προσπάθεια που βρίσκεται σε εξέλιξη παγκόσμια “να γραφτεί η Ιστορία των Γυναικών”, η οποία έρχεται να αποδείξει πως οι γυναίκες έχουν τη δική τους ιστορία, η οποία είναι διαφορετική από αυτή των αντρών, δεν είναι όμως λιγότερο σημαντική, αλλά ισοδύναμη με αυτή.
• Η κα Γκασούκα, ανέφερε στην τοποθέτησή της ότι πρόκειται για ένα εγχείρημα με βαθιά φεμινιστικό χαρακτήρα. Συμφωνείτε με αυτό;
Φυσικά, πρόκειται για ένα εγχείρημα με βαθιά φεμινιστικό χαρακτήρα, εφόσον η διδακτορική διατριβή στηρίχθηκε σε αυθεντικά γραπτά κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και αρχαιολογικών ευρημάτων, στο πλαίσιο των οποίων αποπειράθηκα να ανιχνεύσω και να καταστήσω ορατές τις αντιλήψεις, τα στερεότυπα και το σύστημα ιδεών και αξιών της κοινωνίας-δημιουργού των μύθων, με την αναλυτική κατηγορία του φύλου βάσει των κειμένων των φεμινιστριών θεωρητικών. Έγινε επίμοχθη προσπάθεια να εξεταστούν οι αρχαιοελληνικοί μύθοι με βάση το έμφυλο κοινωνικό, πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο, που μ’ επέτρεψε να καταλήξω σε συμπεράσματα σχετικά με τη θέση που κατέχει το κάθε φύλο στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα, το ρόλο που διαδραματίζουν άνδρες και γυναίκες ως προς την ιδιωτική ζωή τους, τις σχέσεις εξουσίας και υποταγής μεταξύ των φύλων, καθώς και το σύστημα αξιών και αντιλήψεων που κυριαρχεί, αλλά -κυρίως- τον τρόπο που αυτό το σύστημα αναπαρίσταται στους αρχαιοελληνικούς μύθους.
Τα ερωτήματα στα οποία αυτή η διατριβή προσπάθησε να απαντήσει είναι:
Ποια είναι ακριβώς η θέση των γυναικών κυρίως στο πλαίσιο της κοινωνίας – πόλης κράτους από το οποίο διαθέτουμε επαρκή ιστορικά – κοινωνιολογικά και ανθρωπολογικά στοιχεία, δηλ. της αρχαίας Αθήνας;
Ποιες έμφυλες κοινωνικές συνθήκες ανιχνεύονται στους μύθους που αφορούν τις θεές του Ολύμπου και τις σχέσεις τους τόσο με τους θεούς όσο και με τους θνητούς άντρες;
Ποιες έμφυλες κοινωνικές συνθήκες ανιχνεύονται στους μύθους που αφορούν τις ηρωίδες του αρχαίου δράματος, όπως τη Μήδεια, η εκδικητική και καταστροφική μητέρα, την Κλυταιμνήστρα, θηλυκή και μητρική φιγούρα ταυτόχρονα, εκδικείται σαν μητέρα για τη θυσία της Ιφιγένειας και σαν γυναίκα σκοτώνοντας τον άντρα της, την Εκάβη, η τυπική πατριαρχική μητέρα, τη Φαίδρα, η τραγική ηρωίδα που υπερβαίνει την ηθική της πατριαρχικής κοινωνίας και εκδικείται ερωτικά, πληρώνοντας, ωστόσο, την ύβρη της με τη ζωή της και τέλος την Άλκηστη ως η ιδανική γυναίκα, με τις χαρακτηριστικά πατριαρχικές αρετές της. Όλες αυτές οι ηρωίδες του αρχαίου δράματος περιμένουν τη γυναικεία φιλολογική / κοινωνιολογική τους αποκατάσταση σαν απάντηση στη μακραίωνη συκοφάντησή τους. Προσπάθησα να προσεγγίσω και να αναλύσω από τη σκοπιά του φύλου αυτές τις ηρωίδες του αρχαίου δράματος που εκφράζουν τα πάθη τους αλλά και τις κρυφές ή φανερές δυνάμεις του φύλου τους, προτάσσοντας τη γυναικεία τους υπόσταση και διεκδικώντας την υποκειμενικότητά τους αλλά και μια θέση στο δημόσιο χώρο.
Πως αναπαρίστανται μητρικές και γονεϊκές όψεις της Αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και πως μπορούμε με την αναλυτική κατηγορία του φύλου να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε απόπειρες κατάργησης της μητρότητας και της γονεϊκότητας ευρύτερα, όπως η επιδίωξη αρσενικών θεών (λ.χ. ο Ζευς) να ιδιοποιηθούν τη θηλυκή αναπαραγωγική λειτουργία, να ορίσουν και να ελέγξουν το πεδίο εκείνο που αποτελεί αποκλειστικότητα των γυναικών, δηλαδή την τεκνοποίηση. Ειδικότερα, το ερευνητικό και επιστημονικό μου ενδιαφέρον εστιάζεται στις μυθικές εκείνες στιγμές κατά τις οποίες δοκιμάζεται εξαιρετικά το έμφυλο όριο και η έμφυλη τάξη πραγμάτων, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της κατάργησης της πατρότητας και της αυτογονιμοποίησης θεαινών και άλλων θηλυκών μεταφυσικών οντοτήτων (όπως της Ήρας, Νύχτας, Γαίας, η θετή μητρότητα της Αθηνάς και το ζήτημα της αυτοχθονίας των Αθηναίων, Ιούς – η παρθενική μητρότητα – & Γοργούς, η ενδιαφέρουσα περίπτωση Μητέρας-θηλυκού τέρατος).
Πως εξηγείται η αντίφαση που συνεπάγεται η παιδοκτονία των γυναικών (όπως της Μήδειας, Πρόκνης, Ινούς και Αγαύης) με την μητρική τους ιδιότητα. Τι συμβολίζεται στο πλαίσιο της παιδοκτονίας και τελικά ποιες είναι εκείνες οι κοινωνικές συνθήκες που οδηγούν τις γυναίκες στα άκρα και στην περίπτωσή μας αναπαρίστανται στις παιδοκτονίες των μυθικών γυναικών. Αν αυτές οι μητέρες ήταν πραγματικά φόνισσες γιατί μένουν ατιμώρητες με μεγαλοπρεπή-θεϊκό τρόπο, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με τη συλλογική συνείδηση της πατριαρχικής κοινωνίας.
Η καινοτομία της συγκεκριμένης διατριβής έγκειται στο ότι η προσέγγιση των αρχαιοελληνικών μύθων, η ανάλυση και τα συμπεράσματα έγιναν με τη χρήση της αναλυτικής κατηγορίας του φύλου, που πρόσφερε νέες ερμηνευτικές δυνατότητες και εξηγήσεις. Επίσης, η καινοτομία της έρευνας συνδέεται με τον επαναπροσδιορισμό πλευρών της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και την προσέγγιση της μητρικής ιδιότητας και των όψεων της από την σκοπιά των γυναικών, με αποτέλεσμα την ενεργητική συμβολή της παρούσας έρευνας στη γενικευμένη προσπάθεια που βρίσκεται σε εξέλιξη παγκόσμια να αποκατασταθούν οι γυναίκες στο πλαίσιο όχι μόνο της ιστορίας αλλά και της μυθολογίας.
• Θα δούμε σύντομα την διατριβή σας, να εκδίδεται;
Η διατριβή μου είναι γραμμένη στα γαλλικά και θα εκδοθεί σύντομα από γαλλικό εκδοτικό οίκο. Ειλικρινά, θα προσπαθήσω να την αποδώσω στα ελληνικά για να μπορέσει να εκδοθεί στα ελληνικά και να διαβαστεί από Έλληνες και Ελληνίδες. Απαιτείται, όμως, πολύς κόπος και χρόνος, αν αναλογιστούμε ότι πρόκειται για ένα εκπόνημα των 400 σελίδων και 1647 υποσημειώσεων.
H Pοδίτισσα Bιβή Ξανθούλη που έκανε διατριβή στην Σορβόννη με θέμα “Από τη μητρότητα στην παιδοκτονία”, μιλά στη “δ”
