• Η Προέδρος του Συνδέσμου των Απανταχού Καστελλοριζίων μιλάει για την επανέκδοση ενός ιστορικού θησαυρού, του βιβλίου του Ιωάννη Χατζηφώτη «Ο Λαϊκός Πολιτισμός του Καστελλορίζου» και την αγάπη τους για το ακριτικό μικρό νησί
Ενας εθνικός θησαυρός που ξεπερνά τα στενά γεωγραφικά όρια του ακριτικού Καστελλορίζου και αποτελεί πολιτισμικό ορόσημο είναι το βιβλίο του Ιωάννη Χατζηφώτη «Ο Λαϊκός Πολιτισμός του Καστελλορίζου που η επανέκδοσή του συνέπεσε με τα 102 χρόνια ιστορίας του Συνδέσμου των Απανταχού Καστελλοριζίων «Άγιος Κωνσταντίνος».
Η πρόεδρος του Δ.Σ. Κωνσταντίνα Αγαπητού Growley, γόνος αρχοντικής οικογένειας δημογερόντων του νησιού, 5η γενεά Καστελλοριζιά, μιλάει για την ιδέα συγγραφής του βιβλίου το 1982, τους εμπνευστές του και ανοίγει με ιδιαίτερη ευαισθησία την καρδιά της, αποκαλύπτοντας μνήμες ενός τόσου μικρού ξερού βράχου, μα συνάμα ενός τεράστιου πολιτισμικά τόπου. Η κα Αγαπητού Growley θυμάται το παράπονο της Δέσποινας Αχλαδιώτη στον πατέρα της ναύαρχο Μιχαήλ Αγαπητού, που οδήγησε στον μύθο της Κυράς της Ρω, τη σημερινή περίοδο με τις εντάσεις με την Τουρκία, αλλά τις εξαιρετικές σχέσεις συνεργασίας με τους απέναντι γείτονες στο Κας.
Αναλυτικά η συνέντευξη:
• Κυρία Αγαπητού επί δικής σας προεδρίας στον Σύνδεσμο των Απανταχού Καστελλοριζίων «Ο Άγιος Κωνσταντίνος» γίνεται η επανέκδοση ενός ιστορικού θησαυρού, του βιβλίου «Ο Λαϊκός Πολιτισμός του Καστελλορίζου» του αείμνηστου Γιάννη Χατζηφώτη. Τι κεφάλαια περιλαμβάνει η έκδοση και τι άλλαξε σε σχέση με το πρωτότυπο;
Το 1982, με τη συμπλήρωση 60 χρόνων προσφοράς (και για τα οποία βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών) ο Σύνδεσμος εξέδωσε το βιβλίο «Ο Λαϊκός Πολιτισμός του Καστελλορίζου», του γνωστού συγγραφέα και λόγιου Ιωάννη Μ. Χατζηφώτη, από Καστελλοριζιά μητέρα, με την προτροπή του τότε Προέδρου Μιχαήλ Ν. Αγαπητού. Ο λόγος έκδοσής -τότε- ήταν πως ο χρόνος που είχε μεσολαβήσει από την ολοκληρωτική καταστροφή του νησιού, είχε ήδη αρχίσει να απειλεί επικίνδυνα με εξαφάνιση τα πολύ λιγοστά στοιχεία που είχαν περισωθεί από τον λαϊκό πολιτισμό μας, αλλά και τους ανθρώπους που τα γνώριζαν. Ήταν ένας αγώνας δρόμου ενάντια στον χρόνο, καθώς σκοπός ήταν να διαφυλαχθεί ό,τι η ανθρώπινη φύση είχε δημιουργήσει, στο πέρασμα των αιώνων, πάνω σε αυτό τον ξερό βράχο, την πατρίδα μας. Στον χαιρετισμό του ο Μ.Α. τονίζει πόσο σημαντική για την συνέχεια του Καστελλορίζου, αλλά και για εμάς τους νεότερους είναι η διατήρηση της μνήμης του πολύτιμου λαϊκού μας πολιτισμού. Θέλω να προσθέσω πως αυτό όμως δεν θα ήταν δυνατόν, χωρίς την παρουσία και προσφορά του.
Άνθρωποι του πνεύματος σαν τον Χατζηφώτη δε, είναι εξαιρετικά σπάνιοι. Με απόλυτο σεβασμό, αγάπη, γνώση, ευφυΐα, ταλέντο, επιμέλεια και τρυφερότητα για την μικρή μας πατρίδα, αξιοποίησε όλα τα καταγεγραμμένα, αλλά και προφορικά στοιχεία. Ο Χατζηφώτης είχε τα ίδια κίνητρα, αλλά άλλη μορφή. Αυτή του πνευματικού ανθρώπου με συνέπεια, και προπαντός με ιστορική ευλάβεια. Εδώ θεωρώ δε τον εαυτό μου ιδιαίτερα προνομιούχο που έζησα αυτή την εξαιρετική και δημιουργική συνεργασία μεταξύ δυο χαρισματικών προσωπικοτήτων, αφιερωμένων στη διάσωση της πολιτισμικής μνήμης του Καστελλορίζου. Και που γνώρισα από κοντά όλο αυτό τον πλούτο και την προσπάθεια συγκέντρωσης του. Το βιβλίο αυτό, πλούσια εικονογραφημένο, αποτελείται από επτά κεφάλαια./1-Καστελλόριζο,Μεγίστη -Ετυμολογία/2 -Το Καστελλόριζο αρμενίζει στον χρόνο – Ιστορία του νησιού, οι παράγοντες που συνέβαλλαν στην ανάπτυξή του/3 – Η θρησκευτική ζωή – εκκλησίες, μοναστήρια/4 -Η κοινωνική ζωή – τόσο σημαντική, ο ιστός που την διατηρούσε ενωμένη/5 – Η καθημερινή ζωή-φορεσιές, κοσμήματα, εσωτερικά σπιτιών/6 -Ο κύκλος των γιορτάδων -με ήθη και έθιμα /7 -Τα μνημεία του Λόγου – ακμαίο και υψηλό πολιτιστικό επίπεδο.
Σαράντα δύο χρόνια και δύο γενεές αργότερα, συνειδητοποιήσαμε πως τέτοιο βιβλίο δεν υπάρχει σε όλη την Καστελλοριζιακή Πατριά, δηλ. την ολοκληρωμένη και συμπυκνωμένη παρουσίαση του Λαϊκού μας Πολιτισμού σε τέτοιο εύρος και βάθος. Επίσης πως το Καστελλόριζο ακούγεται όλο και πιο πολύ, για την ευαίσθητη γεωπολιτική του θέση και την ομορφιά του, όμως, και κυρίως στην εποχή που ο πολιτισμός διεθνώς πλέον θεωρείται εκτιμάται ως «ήπια δύναμη», έπρεπε να προβάλλεται και ο δικός μας.
Έτσι οι συνάδελφοί μου του Δ.Σ. κι εγώ, προχωρήσαμε στην επανέκδοση αυτή η οποία, εκ μέρους μας, και για τα 102 χρόνια του Συνδέσμου μας, αποτελεί εκπλήρωση χρέους τιμής προς τους προγόνους μας, ενώ διασώζουμε μία πολύτιμη παρακαταθήκη προς τους νεότερους. Στον ήδη υπάρχοντα κορμό του βιβλίου έχουν προστεθεί οι χορηγοί μας και οι πρόλογοι της οικογένειας Χατζηφώτη και της νέας προέδρου, ενώ η εκτυπωτική απόδοση είναι σαφώς καλύτερη, χάρη στην άριστη εργασία του Τυπογραφείου Αφοί Βουλγαρίδη και αυτοί από το Καστελλόριζο. Εδώ, θέλω να ευχαριστήσω την οικογένεια Ι. Μ. Χατζηφώτη για τη συναίνεσή τους στην επανέκδοση του μοναδικού αυτού βιβλίου, καθώς και τους δωρητές μας. «Το βιβλίο αυτό είναι όντως ένας εθνικός θησαυρός, η δε επανέκδοση του αποτελεί ένα πολιτισμικό ορόσημο, το οποίο ξεπερνά τα στενά γεωγραφικά όρια του ακριτικού μας νησιού», όπως είπε και ο π. υπουργός, Επίτροπος Ε.Ε. και δήμαρχος Αθηναίων Δημήτρης Αβραμόπουλος, στην πρόσφατη παρουσίαση του βιβλίου στο Καστελλόριζο.
• Καταλαβαίνω πόσο δύσκολο είναι να αποδεχθεί κανείς τη ροή της ιστορίας. Ένα νησί στολίδι που άκμαζε, κατάμεστο από κατοίκους σε σχέση με τη σημερινή του εικόνα. Χρειάζεται να επιστρατεύσει κάποιος τη φαντασία του ακόμη και για να το περιγράψει;
Το Καστελλόριζο ανέκαθεν ήταν στολίδι! Σίγουρα την εποχή της ακμής του, κι έτσι, μέσα από τη λαογραφία, μεταφέρεται ως εμάς. Και όταν το πρωτοείδα, το 1968, πάλι στολίδι ήταν. Ένα σιωπηλό, χρωματικά σβησμένο, περιορισμένο σε πλάτος και βάθος, κουκλίστικο σκηνικό θεάτρου, να καθρεπτίζεται πάνω στο πεντακάθαρο λιμάνι του. Και να μοσχοβολάει σύκα, καθώς σε κάθε ερείπιο – και ήταν τότε γεμάτο ερείπια το ξεχασμένο νησάκι – είχε φυτρώσει και μία τουλάχιστον συκιά.
Σίγουρα τα πάμπολα «χαλατά» γύρω μόνον μελαγχολία έφερναν, αλλά ήταν τέτοια η ομορφιά του, που γρήγορα σε συνέπαιρνε. Υπήρχε βεβαίως η περιέργεια – τι, πως, γιατί – που την ικανοποιούσαν οι παλιοί, στο νησί, αλλά και οι διηγήσεις του πατέρα μου, όπως του τις έλεγε η γιαγιά του, η «Μαριά του Νικολέττου», μια από τις έξι κόρες του φημισμένου, και σπουδασμένου στην Γένοβα της Ιταλίας, Ναυπηγού και Δημογέροντα Νικολέττου Καράλη και της Δέσποινας Πετρίδου. Η Μαριά συζ. Αγαπητού είχε ακολουθήσει τον υιό της (και παππού μου) στην Αίγυπτο και γαλούχησε το στερνοπαίδι της οικογένειας, τον πατέρα μου με πάμπολλες ιστορίες του Καστελλορίζου. Ναι, οι αναφορές στο παρελθόν είναι αρκετές και βεβαίως η ομορφιά και η αρχοντιά μνημείων και σπιτιών, θυμίζουν τι ήταν, τι υπήρχε, και τι θα μπορούσε να ήταν. Και βεβαίως, διαβάζοντας το βιβλίο του Χατζηφώτη, δεν μπορείς πάρα να δακρύσεις – όπως και άλλα βιβλία που κατά καιρούς, έχουν επικεντρωθεί σε ορισμένες πτυχές του πολιτισμού μας, όπως, πχ, το βιβλίο του διακεκριμένου Αυστραλού καστελλοριζιακής καταγωγής Nicholas Bogatzis για τα απίθανα, βαρύτιμα κοσμήματά μας, Kastellorizian Jewellery. Ευημερία πλέον υπάρχει και πάλι, προσαρμοσμένη στην σημερινή πραγματικότητα του- τουρισμός και στενότατες, οικονομικές σχέσεις με την Τουρκία.
Νέες εργασίες δημιουργούνται, νέα ζευγάρια εγκαθίστανται. Νέα σπίτια κτίζονται συνέχεια κι είναι ευλογία η υποχρεωτική προσαρμοστικότητα σε συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό ρυθμό για να διατηρήσει το χρώμα του. Το Καστελλόριζο είναι πολύ μικρό, και ως εκ τούτου πολύ ευαίσθητο, σε οικοδομικά λάθη.
• Τι είναι αλήθεια για σας το Καστελλόριζο εκτός από τόπος καταγωγής και αντιλαμβάνομαι ένα νησί με έντονες παιδικές αναμνήσεις. Πώς θα μπορούσατε να το περιγράψετε;
Το Καστελλόριζο είναι μέρος της ζωής μου, και πέρα από αγάπη, νοιώθω πολύ προστατευτικά απέναντί του. Και όχι γιατί ερχόμασταν εδώ συνέχεια από το 1968, κοριτσάκι εγώ τότε, 56 χρόνια, αλλά λόγω της έντασης της αγάπης που άμεσα νοιώσαμε σαν οικογένεια, και που οι λιγοστοί κάτοικοι, τότε, μας επέστρεψαν, γνωρίζοντάς μας. Είμαι 5η γενεά, και ναι, έχω υπέροχες παιδικές και εφηβικές αναμνήσεις – για τις οποίες μετά μιλούσα σε φίλους και φίλες – και εκείνοι δεν γνώριζαν για που μιλούσα. Πολλά χρόνια αργότερα, θα μου ομολογούσαν πως με θεωρούσαν «ψώνιο». Όμως, η ειδοποιός διαφορά υπήρξε το παράδειγμα των γονιών μου. Η στάση τους απέναντι στο νησί, η ενσυναίσθησή τους, η προσπάθεια να βοηθήσουν ουσιαστικά, η έννοια της προσφοράς, της προστασίας, της φροντίδας όταν το νησί ήταν πάμφτωχο και λησμονημένο. Η άμεση ανέγερση του σπιτιού μας, το πρώτο σπίτι που χτίστηκε από την αρχή μετά την καταστροφή του νησιού από τον Β’ Π.Π., ήταν το πρώτο, σημαντικό βήμα. Απόφαση επιστροφής στις ρίζες του πατέρα μου, και μήνυμα πως ναι, το Καστελλόριζο μπορούσε και θα ανοικοδομείτο και πάλι. Δύσκολο εγχείρημα, ελλείψει υλικών, εξειδικευμένων μαστόρων, καλής ακτοπλοϊκής σύνδεσης (ας είναι καλά ο αθάνατος «Πανορμίτης» και ο αείμνηστος καπετάν- Σταύρος) αλλά μας έφερε ακόμα πιο κοντά με το νησί, καθώς πολλοί από αυτούς εργάσθηκαν εκεί ώστε να τελειώσει. Κι εν συνεχεία, οι συνεχείς προσπάθειές τους να βρεθούν λύσεις στα προβλήματα, μικρά και μεγάλα, του αγαπημένου μας μικρού τόπου. Από δίπλα, και συνεχείς αναφορές στην ύπαρξή του, ώστε να γίνεται, σιγά σιγά, γνωστό. Αυτό το παράδειγμα νοοτροπίας Ανιδιοτελούς Προσφοράς το έζησα από κοριτσάκι, και αργότερα συνέβαλλα και εγώ, όσο μπορούσα (γνωριμίες με δημοσιογράφους που προέβαλαν το νησί, συμμετοχή σε διάφορες ενέργειες του Συνδέσμου μας, οργάνωση του τμήματος Λυκείου των Ελληνίδων στο Καστελλόριζο, 2018, 2019, συνεχής προβολή του νησιού, κλπ).
Και σήμερα, που τα πράγματα έχουν τόσο αλλάξει, ακόμα νοιώθω το ίδιο. Για εμένα θα είναι πάντα το ευάλωτο, Καστελλοριζάκι μου.
• To Καστελλόριζο λόγω της γεωγραφικής του θέσης είναι διαχρονικά στο επίκεντρο της παγκόσμιας προσοχής και «αγκάθι» στα σχέδια της Τουρκίας. Αντιλαμβάνομαι αυτό το σκέλος, πέρα από την ένταση που καταγράφεται στα δελτία ειδήσεων έχει και τη θετική του πλευρά;
Βεβαίως κι έχουν υπάρξει στο παρελθόν εντάσεις με τη γείτονα, και θα υπάρξουν και στο μέλλον πιθανώς, αλλά επίσης είναι γεγονός πως οι αποστάσεις αμβλύνουν τις εντυπώσεις (προσωπικά το είχα ζήσει και στην Ιορδανία/Ιράκ το 2003 κα στην Τυνησία το 2011/Αραβική Άνοιξη) και το 2020, εδώ στο Καστελλόριζο, με CNN και άλλους ξένους ανταποκριτές αλλά και Έλληνες, ορισμένοι που «διψούσαν» για «δράμα»! Έως ότου ήρθε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Χάρη στην γεωγραφική του θέση ναι, ακούγεται, βοηθούν και οι γείτονες σε αυτό. Έχει και τα «καλά» του, καθώς χαίρει αυξημένης awareness – και υποστήριξης από το κράτος. Βεβαίως, αυτή η βοήθεια θα έπρεπε να είναι μεγαλύτερη και πολύπλευρη (υγεία, ΦΠΑ κλπ). Όταν είναι κάποιος εδώ, κάπως «ξεθωριάζουν» τα πολιτικά θέματα και σενάρια επικίνδυνα φαντάζουν μακρινά. Βεβαίως, υπάρχουν και οι «μόνιμοι» κάτοικοι, αλλοδαποί, αλλά και ξένοι, που έχουν τα σπίτια τους εδώ. Νοιώθουν ασφαλείς και έχουν επενδύσει. Απέναντι, το Kas, στην ανάπτυξη του οποίου οικονομικά συνέβαλλε πολύ το Καστελλόριζο που επί χρόνια τα καΐκια μας πηγαίνουν, γεμάτα κόσμο, κάθε Παρασκευή στο παζάρι και όχι μόνον, έχει μεγαλώσει και εξαπλωθεί. Πάντα οι σχέσεις μας με τους απέναντι ήταν καλές, ανθρώπινες. Τις δύσκολες εποχές, ήταν αλληλοβοήθεια για επιβίωση. Σήμερα υπάρχει ο αυξανόμενος τουρισμός. Σήμερα -και δεν σχολιάζω- η οικονομική εξάρτηση του Καστελλορίζου από την Τουρκία μεγαλώνει συνέχεια – ευτυχώς που υπάρχουν οι Τούρκοι, ακούω συχνά, αλλά και ορισμένοι Τούρκοι πλουτίζουν από το νησί. Όμως το Καστελλόριζο, εκ των πράγματων, είναι μικρό. Έχει τα δικά του προβλήματα υποδομής, προσπαθεί να προσαρμοσθεί στη νέα αυτή κατάσταση. Οι κάτοικοι εργάζονται σκληρά, σαν να μην υπάρχει αύριο. Ναι, ευημερούν. Τι θα γίνει όμως εάν αύριο «κλείσει» η Τουρκία;
• Θυμάμαι έντονα τον Αριστοτέλη Παυλίδη να περιγράφει την άμεση εμπλοκή του πατέρα σας, ναυάρχου Μιχαήλ Αγαπητού στην ανάδειξη της ιστορίας της «Κυράς της Ρω». Τι σας είχε πει για αυτή την υπόθεση;
Πολύ σωστά σας είχε πληροφορήσει ο αείμνηστος Αριστοτέλης Παυλίδης. 15 Αυγούστου 1975, μετά τη λειτουργία η Δέσποινα Αχλαδιώτη- που από καιρό πλέον ζούσε στο Καστελλόριζο – πλησίασε τον πατέρα μου, Χατζηαγαπητέ τον αποκάλεσε ευγενικά και με παράπονο του είπε πως παρ’ όλα αυτά τα χρόνια που ζούσε στη Ρω και κάθε μέρα ανέβαζε την ελληνική σημαία, το ελληνικό κράτος την είχε αγνοήσει και δεν είχε καμία σύνταξη. Ο πατέρας μου στεναχωρήθηκε και της υποσχέθηκε πως στην Αθήνα, θα έκανε τις απαραίτητες ενέργειες για να διορθωθεί αυτό. Έστειλε δε και μια φωτογραφία μας με την Κυρά Δέσποινα κι ένα κείμενο στην «Απογευματινή». Τον πρόλαβαν όμως οι Τούρκοι!
Όταν ο δημοσιογράφος της Χουριέτ Ομέρ Χαμί Κοζάρ με δύο άλλους τοποθέτησαν την τουρκική σημαία, αυτό μαθεύτηκε και οι Καστελλοριζιοί θορυβήθηκαν. Η ενέργεια αυτή των Τούρκων αποσκοπούσε στο να δημιουργηθεί θέμα στις όχι και τόσο καλές σχέσεις των δύο χωρών, λόγω Κυπριακού. Τότε ο πατέρας μου ταξίδεψε στο Καστελλόριζο, για να εμψυχώσει τους κατοίκους και να ενημερώσει τον τότε υπουργό Εθνικής Αμύνης Ευάγγελο Αβέρωφ Τοσίτσα σχετικά με τη φυγή των λιγοστών κατοίκων που προσπαθούσαν να εγκαταλείψουν το νησί με κάθε τρόπο. Σε τηλεγραφήματά του προς τον Αβέρωφ, βρήκε ανταπόκριση και σχεδόν άμεσα, ελήφθησαν μια σειρά μέτρων που είχε ως αποτέλεσμα να ανακόψει τη φυγή των κατοίκων και να τους ενθαρρύνει να συνεχίσουν τη διαβίωσή τους στο νησί. Τότε κατάλαβε πως ήταν μοναδική ευκαιρία να ακουστεί επιτέλους το Καστελλόριζο, βοηθώντας βεβαίως την ανήμπορη πλέον εκείνη γριούλα που παρακαλούσε για ένα μόνιμο βοήθημα. Όπως έγραψε ο πατέρας μου, αυτό θα ήταν το έναυσμα για τις περαιτέρω εξελίξεις και τη δημιουργία του θρύλου της Κυράς της Ρω, όπως τελικά θα αποκληθεί η Δέσποινα Αχλαδιώτη και θα μείνει γνωστή στην ιστορία. Εδώ, πρέπει να πω πως όντως, στο ευρύ κοινό, το Καστελλόριζο ήταν άγνωστο, καθώς τόσο λησμονημένο για δεκαετίες. Και βεβαίως, το γεγονός πως συνέχεια, σε όλους τους ελληνικούς χάρτες, το νησί βρισκόταν τοποθετημένο σε ένα κουτάκι, πετάμενο κάπου κάτω ή πλάι από τη Ρόδο (το είχα δει και κάτω από το Ιόνιο και κάτω από την Κύπρο) που συντελούσε σε αυτή τη λήθη.
Επίσης, η ιστορία του Καστελλορίζου είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη γεωγραφική του θέση. Και αυτό το τόσο σημαντικό στοιχείο, εκμηδενιζόταν έτσι. Αν και απόστρατος πλέον, ο πατέρας μου είχε αφήσει πολύ καλό όνομα στο Πολεμικό Ναυτικό. Πρότεινε στον τότε Α/ΓΕΝ, Ναύαρχο Κωνσταντίνο Εγκολφόπουλο τις εξής ενέργειες για την Δέσποινα Αχλαδιώτη που έγιναν άμεσα δεκτές. Να πλεύσει στο Καστελλόριζο πολεμικό πλοίο με υψηλόβαθμο αξιωματικό ΠΝ, ώστε να αποδοθούν τιμές στην Δέσποινα, μπροστά σε όλους στους συντοπίτες της και να βραβευθεί με το Μετάλλιο Πολέμου, εκ μέρους του υπουργού Εθνικής Άμυνας. Πρότεινε δε την παρασημοφόρηση να κάνει ο -τότε πλοίαρχος-Περίανδρος Λαμπίρης, Δωδεκανήσιος από τη Χάλκη. Επίσης να καλυφθεί όλη η τελετή από την τηλεόραση – κάτι που έγινε από τον δημοσιογράφο Σαράντη Μιχαλόπουλο, ο οποίος την εποχή εκείνη εργαζόταν στο ΓΕΝ. Και βεβαίως το Κράτος να προσφέρει μια σύνταξη στην Δέσποινα Αχλαδιώτη. Όλες αυτές οι προτάσεις έγιναν δεκτές. Τον Νοέμβριο 1975 κατέπλευσε εδώ πολεμικό πλοίο με άγημα, τον πλοίαρχο Λαμπίρη, επισήμους και τον πατέρα μου. Σε μία σεμνή τελετή στον αυλόγυρο του Αγίου Κωνσταντίνου, η Δέσποινα Αχλαδιώτη βραβεύθηκε με το Αναμνηστικό Μετάλλιο Εκστρατείας 1941 – 1945 εκ μέρους του Υπ. Εθνικής Αμύνης. Προσφωνώντας την, ο πατέρας μου είπε πως στο πρόσωπο της Δέσποινας Αχλαδιώτη, τιμάται ολόκληρο το Καστελλόριζο για τους δικούς του αγώνες να παραμείνει ελληνικό δια μέσω των αιώνων. Τα υπόλοιπα είναι ιστορία. Η Δέσποινα Αχλαδιώτη ανέβηκε στην Αθήνα, με φροντίδα των Ενόπλων Δυνάμεων, βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών, φροντίστηκε ιατρικά, εμφανίσθηκε στην τηλεόραση, έγινε τραγούδι, γραμματόσημο και, το 1976, στο γκάλοπ των ΝΕΩΝ, για το τότε Διεθνές Έτος της Γυναίκας, εξελέγη πρώτη, ως πιο δημοφιλής Ελληνίδα. Να προσθέσω πως η πολύ επιτυχημένη εκπομπή «Αλάτι και Πιπέρι» του Φρέντυ Γερμανού σχετικά με την Κυρά Δέσποινα «στήθηκε» κυριολεκτικά στο σπίτι μας, σε μία πολύ όμορφη συνεργασία μεταξύ των.
• Το καλοκαίρι οι απανταχού Καστελλοριζοί φτάνουν έστω και για λίγο στο νησί του παππού ή της γιαγιάς. Πόσο εύκολο είναι όμως να διατηρήσεις την πολιτιστική σου κληρονομιά σε νέα παιδιά που η επαφή με την πατρίδα δεν είναι συχνή;
Θαυμάζω τους απανταχού Καστελλοριζίους. Πολλοί από αυτούς έρχονται κάθε χρόνο από μέρη μακρινά, πολλοί έχουν κτίσει σπίτια εδώ, και αποτελούν ένα πολύ ζωντανό – και ζωτικό -μέρος της ζωής και της οικονομίας του νησιού. Γάμοι και βαφτίσια διανθίζουν την καθημερινή ζωή. Θαυμαστός είναι ο τρόπος πού έχουν διατηρήσει τη γλώσσα, τα ήθη, τα έθιμα, τις γνώσεις, τις φορεσιές. Μην λησμονούμε πως πολλοί Καστελλοριζιοί εγκατέλειψαν το νησί, πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο , παίρνοντας μαζί τους πολλά από τα υπάρχοντά τους, τα οποία διατηρούνται έως σήμερα. Οι παππούδες και γονείς τους εργάσθηκαν σκληρά και σήμερα έχουν οικονομική ευρωστία, επιστημονικές και άλλες γνώσεις. Είναι όμως πρωτίστως Αυστραλοί, με τη νοοτροπία και τις αρχές αυτής της χώρας.
