Δημοσιεύουμε σήμερα ένα άκρως συγκλονιστικό και ιδιαίτερα αποκαλυπτικό έγγραφο, που φέρει την υπογραφή του Ιταλού Διευθυντή των Αρχαιοτήτων Luigi Morricone, του χαρισματικού εκείνου ανασκαφέα της Κωακής γης, το οποίο συντάχθηκε στην αγγλική και στάλθηκε από την Κω προς τη Βρετανική Στρατιωτική Διοίκηση – Τμήμα Δημοσίων Έργων της Ρόδου και στο Γραφείο Πολιτικών Υποθέσεων της Κω με ημερομηνία 11 Σεπτεμβρίου 1945, τέσσερις, δηλαδή, μήνες μετά την άφιξη των Βρετανών στο νησί της Κω και το οποίο αναφέρει λεπτομερώς τις ζημιές και τις λεηλασίες που προκάλεσαν στις εκεί αρχαιότητες οι Γερμανοί.
Είναι ευτύχημα που η Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας συμπεριέλαβε για πρώτη φορά το 1997 την αναφορά αυτή στην έκδοση του γνωστού βιβλίου της με τίτλο: “La presenza Italiana nel Dodecaneso tra il 1912 e il 1948” (σσ.206-207), για να μάθουμε εμείς οι νεότεροι τις καταστροφές που επέφεραν οι Γερμανοί στον αρχαιολογικό μας πλούτο κατά τη διάρκεια της φρικτής κατοχής τους. Στα αποτρόπαια εγκλήματα που διέπραξαν οι Γερμανοί κατά της ζωής και της περιουσίας των πολιτών, προστίθενται και οι λεηλασίες των πολιτιστικών μας θησαυρών, που αδίστακτα προκάλεσαν.
Αρχίζει, λοιπόν, ο Morricone την αναφορά του περιγράφοντας όσα διαπίστωσε ο ίδιος κατά την επίσκεψή του στο Κάστρο της Νεραντζιάς (Castello). Μέχρι τον Σεπτέμβρη του 1943, δηλαδή πριν από την κατάληψη του νησιού από τους Γερμανούς, το Κάστρο των Ιπποτών της Κω, όπως γράφει, περιείχε σαν αρχαιολογικός χώρος ένα μεγάλο αριθμό αρχαίων αντικειμένων, που ήταν φυλαγμένα σε αποθήκες ή σε υπόγεια δωμάτια (καταφύγια) ή χωμένα σε χαντάκια στις αυλές του Κάστρου.
Α) Οι αποθήκες: Ήταν έξι στο ψηλότερο μέρος του Κάστρου και δύο ακόμη αίθουσες στο μικρό σπίτι του φύλακα στη γωνιά της αυλής. ΕΧΟΥΝ ΕΝΤΕΛΩΣ ΛΕΗΛΑΤΗΘΕΙ ΚΑΤΑ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΤΗΣ ΚΩ. Περιείχαν:
Το 1ο δωμάτιο: μικρά αντικείμενα όλων των ειδών (μπρούντζινα, δοχεία, τερακότες, γυάλινα) από τις ανασκαφές ρωμαϊκών σπιτιών κατά μήκος της “Via Decumana”, καθώς και μερικές εκατοντάδες από ελληνορωμαϊκά λυχνάρια από τα αρχαία τείχη της πόλης Κω.
Το 2ο δωμάτιο: μια πολύ τεράστια ποσότητα δοχείων και τεμάχια μυκηναϊκών δοχείων από τις ανασκαφές της προϊστορικής πόλης Κω, κυτιόσχημοι τάφοι της αρχαϊκής περιόδου με τα περιεχόμενα τους.
Το 3ο δωμάτιο: αντικείμενα της κλασικής, ελληνιστικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου: μια πλούσια συλλογή από λυχνάρια και αγαλματίδια από τερακότα.
Το 4ο δωμάτιο: περιείχε μερικά μπρούντζινα αγαλματίδια και μπρούντζινα αντικείμενα από την “Città Murata” και τερακότες από ανασκαφές στην Κέφαλο.
Το 5ο δωμάτιο: δοχεία μεγάλου μεγέθους (τους επονομαζόμενους πίθους) από αρχαϊκούς ελληνικούς τάφους. Επί πλέον πέντε ξύλινες κάσες με μερικές εκατοντάδες αγαλματίων από τερακότα. Η απώλεια τους είναι μια ανεκτίμητη ζημιά για τις συλλογές τέχνης του Μουσείου.
Σύμφωνα με τις έρευνες που μπόρεσα να κάνω στην Κω, τονίζει ο Morricone, ένας αριθμός τέτοιων αγαλματίων ήταν στην κατοχή κάποιου Γερμανού λοχαγού, του γιατρού Bernhard Hensel από το Königsberg.Υποθέτω ότι τα αγαλμάτια, λόγω της καλλιτεχνικής τους αξίας, δεν διασκορπίστηκαν, αλλά μοιράστηκαν μεταξύ ειδημόνων της τέχνης.
Οι δύο αίθουσες στο σπίτι του Φύλακα περιείχαν μια συλλογή από μεγάλους αμφορείς με σφραγισμένες χειρολαβές, τεμάχια από τα μωσαϊκά επένδυσης τοίχου και μάρμαρα από το επονομαζόμενο «Νυμφαίο».
Β) Τα καταφύγια: Μέσα στα καταφύγια ή στα υπόγεια δωμάτια είχαν τοποθετηθεί αντικείμενα μεγαλύτερης αξίας.
Είναι τρία: Το 1ο (κάτω από τον πύργο με το οικόσημο του Μεγάλου Μαγίστρου Μilly) περιείχε το άγαλμα του Ιπποκράτη και μερικές μαρμάρινες κεφαλές, οι οποίες ήταν χωμένες μέσα σ’ ένα προστατευτικό τοίχο. Οι Γερμανοί κατεδάφισαν εν μέρει τον προστατευτικό τοίχο και έκλεψαν δυο κεφαλές, πρωτότυπα Ελληνικά έργα της ελληνιστικής περιόδου. Μια τρίτη κεφαλή (το πορτρέτο της Αυτοκράτειρας Λιβίας) την άφησαν, λόγω του μεγέθους της, σε κάποια απόσταση από το καταφύγιο.- Μόνο το άγαλμα του Ιπποκράτη έμεινε άθικτο μέσα στο καταφύγιο [!].
Το 2ο , ένα μικρό υπόγειο δωμάτιο κοντά στην πόρτα της εσωτερικής αυλής, ανοίχτηκε και λεηλατήθηκε εντελώς. Περιείχε 106 τεμάχια γλυπτών. Μόνο το τρίτο υπόγειο δωμάτιο δεν ανοίχτηκε από τους Γερμανούς.
Γ) Τα χαντάκια: Είναι δεκατέσσερα, που ανασκάφτηκαν σε διάφορα σημεία, μερικά στους προμαχώνες, μερικά στις αυλές. Φαίνεται ότι δεν ανοίχτηκαν για να λεηλατηθούν. Περιέχουν ένα πολύ μεγάλο αριθμό από αρχιτεκτονικά κομμάτια ( κολώνες, κιονόκρανα, επιστήλια, κορνίζες, χαραγμένα μάρμαρα, επιγραφές κλπ.). Έχω σημειώσει όμως, συνεχίζει ο Morricone, ότι μερικά χαραγμένα μάρμαρα χρησιμοποιήθηκαν σαν πάτωμα μέσα στα οικήματα των στρατιωτών στους πύργους.
Το Κάστρο έπαθε μεγάλες ζημιές. Οι Γερμανοί έκτισαν μικρά οικήματα για τη στέγαση των στρατιωτών εδώ κι εκεί, πάνω στους προμαχώνες, στους πύργους και μέσα στις αυλές. Χρησιμοποίησαν όχι μόνο κιονόκρανα, σπόνδυλους κιόνων και μάρμαρα που έμεναν έκθετα στην αυλή του Κάστρου, – αλλά κατεδάφισαν μέχρις ενός σημείου τις ψηλότερες σειρές των τειχών, με σκοπό να πάρουν τις πέτρες που χρειάζονταν για τέτοια κατασκευάσματα. Επομένως το Κάστρο είναι αγνώριστο.
Ειδικά στους πύργους έγιναν μεγάλες ζημιές, ενώ μεγάλος χώρος των επάλξεων στην εσωτερική αυλή έχει καταστραφεί. Για να αποφύγουμε περαιτέρω ζημιές, τονίζει ο Morricone, μου φαίνεται ορθό να κλείσει το Κάστρο, ούτως ώστε πέτρες και μάρμαρα που έχουν αρχαιολογική και καλλιτεχνική αξία να μην μπορούν να μεταφερθούν.
Εάν είναι αναγκαίο να κατεδαφισθούν τα οικήματα που έχτισαν οι Γερμανοί, νομίζω ότι αυτή η δουλειά μπορεί να γίνει με τη βοήθεια των υπαλλήλων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Κω, οι οποίοι είναι ικανοί να επανορθώσουν όλα τα μάρμαρα και τις πέτρες που έχουν ενδιαφέρον και να αποφευχθεί η αφαίρεση τους από τον αρχαιολογικό χώρο (Antiquarium). Εάν θα δουλεύουν οι εργάτες στο Κάστρο, τα γερμανικά βλήματα, που είναι συγκεντρωμένα στις αποθήκες πυρομαχικών ή σκορπισμένα στις αυλές, θα είναι μεγάλος κίνδυνος γι αυτούς, επισημαίνει ο Morricone και συνεχίζει:
Τα καταφύγια κάτω από το Ρωμαϊκό Ωδείο
Όλα τα αντικείμενα μεγαλύτερης καλλιτεχνικής αξίας (γλυπτά, επιγραφές και τα καλύτερα δοχεία) φυλάσσονται μέσα σε τρία θολωτά δωμάτια κάτω από το Ρωμαϊκό Ωδείο. Οι πόρτες των δωματίων αυτών είναι κλεισμένες με τοίχο. Πολλές φορές οι Γερμανοί προσπάθησαν να διαπεράσουν στα καταφύγια, αλλά τους παρεμπόδιζαν οι υπάλληλοι της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.
Το περασμένο φθινόπωρο, κατά διαταγή του Συνταγματάρχη Ruf, η Γερμανική Αστυνομία κατεδάφισε ένα προστατευτικό τοίχο και άνοιξε μερικά ξύλινα κιβώτια, που περιείχαν αρχαία ελληνικά δοχεία πολύ μεγάλης αξίας. Μερικά από αυτά τα δοχεία ξαναβρέθηκαν από τους υπαλλήλους, αλλά δεν μπορούμε να πούμε τι έχει συληθεί εφόσον ο τοίχος ξαναχτίστηκε αμέσως. Και καταλήγει ο Morricone την αναφορά του ως εξής:
Τα χρυσά αντικείμενα από το Ιντζιρλί
Στις 23 Αυγούστου του 1944, Γερμανοί στρατιώτες που δούλευαν στο Ιντζιρλί, 4 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης Κω, βρήκαν μέσα σ’ ένα ρωμαϊκό τάφο μερικά χρυσά αντικείμενα (ένα διάδημα, ένα περιδέραιο και ένα δαχτυλίδι). Στις 7 του Σεπτέμβρη, κατά παράκληση της (Ιταλικής) Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ο Γερμανός Πολιτικός Επίτροπος της Κω έγραψε ότι τα αντικείμενα αυτά είχαν σταλεί στη Ρόδο, στη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση. Το Μουσείο της Ρόδου δεν έλαβε ποτέ τέτοια αντικείμενα.
Αυτή είναι η λεπτομερής περιγραφή των λεηλασιών του αρχαιολογικού πλούτου του νησιού της Κω από τους Γερμανούς, όπως παραστατικά αναλύει στο ιστορικό εκείνο έγγραφο του ο Ιταλός αρχαιολόγος Luigi Morricone. Έχουν περάσει από τότε 70 χρόνια και πέπλος σιωπής και λησμοσύνης καλύπτει αυτές τις καταστροφές και λεηλασίες, που διέπραξαν χωρίς αιδώ και μεταμέλεια οι Γερμανοί σε βάρος της πατρίδας μας. Ηθικό χρέος έχει η Ελληνική Πολιτεία να συμπεριλάβει ανάμεσα στις άλλες δίκαιες αξιώσεις της και την αναγνώριση από τη σημερινή Γερμανία των απωλειών των ανεκτίμητων αυτών αρχαιολογικών θησαυρών του νησιού της Κω, που αποτελούν κτήμα εσαεί ολόκληρης της Ανθρωπότητας.
Αρθρο του κ. Βασίλη Χατζηβασιλείου
τ. δικηγόρου-ιστορικού
kostoday.com
