Στον προσφυγικό καταυλισμό του Καρά Τεπέ, τέσσερα χιλιόμετρα μακριά από την πόλη της Μυτιλήνης, η πιο δύσκολη ώρα ξεκινά με το μοίρασμα του φαγητού.Η κόρνα του λευκού βαν που μεταφέρει πάνω από 1.200 μερίδες βγάζει παράτυπους μετανάστες και πρόσφυγες έξω από τις σκηνές τους. Πολιορκούν το όχημα, γραπώνονται από τη οροφή, σπρώχνονται μεταξύ τους με κίνδυνο να ποδοπατηθούν. Ο οδηγός του οχήματος, Σταύρος Αγάς, προσπαθεί να τους ηρεμήσει.
«Θέλουν να τους χαμογελάς. Είναι άνθρωποι, δεν είναι ζώα», λέει. Γι’ αυτούς τους ανθρώπους δεν υπάρχει τίποτα άλλο πέρα από αυτόν τον χώρο, ενώ για τους τρεις λιμενικούς που προσπαθούν χωρίς διερμηνέα να συντονίσουν το πλήθος, να σχηματίσουν ουρές, να δώσουν προτεραιότητα στα γυναικόπαιδα, δεν υπάρχει καμία βοήθεια.
Από τις αρχές του 2015 τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου έχουν δεχτεί πάνω από 48.000 ανθρώπους από Συρία, Αφγανιστάν, Πακιστάν και Ιράκ, ξεπερνώντας τους αντίστοιχους αριθμούς ολόκληρου του περσινού έτους μέσα σε μόλις έξι μήνες. Το μεγαλύτερο κύμα δέχεται η Λέσβος.
«Το πρόβλημα έρχεται από την Τουρκία», λέει ο δήμαρχος Μυτιλήνης Σπύρος Γαληνός. «Ορισμένοι διακινητές απέναντι βγάζουν δισεκατομμύρια εκμεταλλευόμενοι τον ανθρώπινο πόνο».
Από νωρίς το πρωί στη συνοικία Μπασμανέ εμφανίζονται τα καραβάνια των προσφύγων. Φορτωμένοι με σάκους στην πλάτη ξαποσταίνουν σε ομάδες των 20 και 40 ατόμων σε πάρκα και πλατείες. Αρκετοί ξαπλώνουν στα παρτέρια της Διεθνούς Εκθεσης Σμύρνης, μέχρι να τους απομακρύνουν τα ποτιστικά. Σύροι οι περισσότεροι γνωρίζουν ήδη τα ονόματα των επόμενων σταθμών που τους περιμένουν στην Ελλάδα. Ενας από αυτούς μας λέει ότι θέλει να πάει στην Αθήνα και από εκεί στην Ειδομένη, στα ελληνοσκοπιανά σύνορα, για να συνεχίσει το ταξίδι του με τα πόδια. Εδώ και τρεις μήνες λέει ότι έκοψε το κάπνισμα για να αντέξει τον ποδαρόδρομο. Μόλις έφτασε στη Σμύρνη, όπως και οι περισσότεροι πρόσφυγες στα γύρω πάρκα. Περιμένουν εκεί μέχρι να τους υποδείξουν οι διακινητές ή οι μεσάζοντες πού θα μείνουν.
Κάποιοι κουβαλούν μέσα σε μαύρες πλαστικές σακούλες τα σωσίβια που θα φορέσουν όταν επιχειρήσουν το θαλάσσιο πέρασμα προς την Ελλάδα. Τα αγόρασαν με 35 τουρκικές λίρες (11,6 ευρώ) το κομμάτι. Το Μπασμανέ, μια περιοχή ξενοδοχείων, έχει μετατραπεί σε πεδίο δράσης διακινητών. Αυτός είναι ο ενδιάμεσος σταθμός για να καταλήξει κάποιος στη Λέσβο ή στη Χίο. Ολα γίνονται τόσο απροκάλυπτα που ακόμα κι ένας ιδιοκτήτης κουρείου έχει κρεμάσει έξω από το μαγαζί του σωσίβια και σαμπρέλες.
Μακριά από το Μπασμανέ, στο βόρειο άκρο της προκυμαίας της Σμύρνης, κινείται ένας διαφορετικός κόσμος. Στο Αλσαντζάκ, την τουριστική συνοικία εστιατορίων και μαγαζιών, μένει ένας Σύρος διακινητής. Δέχεται να μας μιλήσει με την προϋπόθεση ότι δεν θα δημοσιευτεί το όνομα και η φωτογραφία του. Είναι 25 ετών, με μοντέρνο κούρεμα, i-phone 6 Plus και γυαλιά μυωπίας με φακούς που μεγαλώνουν τα μάτια του. Λέει ότι είχε φυλακιστεί από το καθεστώς του Μπασάρ αλ Ασαντ στη Συρία, δραπέτευσε από τη χώρα του και όταν έφτασε στη Σμύρνη είχε 100 δολάρια στην τσέπη. Αρχικά, όπως υποστηρίζει, κοιμόταν στις πλατείες αναζητώντας μεροκάματο.
«Εκανα διάφορες δουλειές, ως μπογιατζής και σε εργοστάσια επιπλοποιίας, αλλά οι περισσότεροι Τούρκοι με εξαπατούσαν και δεν με πλήρωναν», λέει. Τότε αποφάσισε να μπει στα κυκλώματα διακίνησης, ως μεσολαβητής μεταξύ Τούρκου επικεφαλής και των παράτυπων μεταναστών και προσφύγων, για να κερδίζει περισσότερα χρήματα. Σήμερα είναι ένας από τους ενδιάμεσους κρίκους στην αλυσίδα της διακίνησης. Δεν μιλάει καταπρόσωπο με τους υποψήφιους πελάτες του και γι’ αυτό αρνείται να μας συναντήσει στο Μπασμανέ. Τα κανονίζει όλα τηλεφωνικά και έχει άλλον ένα συνέταιρο που ρυθμίζει επί τόπου τις λεπτομέρειες με τους μετανάστες. «Την αγορά την ελέγχουν οι Τούρκοι και τώρα ακρίβυναν οι τιμές γι’ αυτό και έχει πολύ κόσμο στις πλατείες της Σμύρνης», λέει.
Ο 25χρονος είναι φρέσκος στη δουλειά. Σε λιγότερο από ένα χρόνο λέει ότι έχει στείλει στη Χίο περίπου 500 ανθρώπους παίρνοντας προμήθεια που ξεπερνάει τα 50.000 δολάρια. Το μεγαλύτερο μερίδιο από τα ποσά που πληρώνουν οι μετανάστες καταλήγει στον επικεφαλής του κυκλώματος, ενώ μέρος των χρημάτων χρησιμοποιείται για την αγορά της βάρκας και της μηχανής.
«Με βρίσκουν από το τηλέφωνο», λέει ο 25χρονος. «Με συστήνει ο ένας στον άλλο. Η υπηρεσία που προσφέρουμε είναι η πιο ακριβή στην αγορά. Φέρνουμε εννιάμετρη βάρκα ιταλική με ιαπωνικό κινητήρα και τα καλύτερα σωσίβια. Βάζουμε 40 ανθρώπους μέσα. Και το νησί είναι 20 λεπτά μακριά από το σημείο. Με 1.000 δολάρια είσαι απέναντι».
Αυτή την τιμή κλήθηκε να πληρώσει και η 32χρονη Μούνα Ιμπραχίμ, πρόσφυγας από τη Συρία. Εδώ και έξι ημέρες βρίσκεται στη Σμύρνη μαζί με το σύζυγό τους και τα τρία παιδιά τους ηλικίας πέντε, έξι και επτά ετών. Μοιράζονται ένα δωμάτιο με δύο κρεβάτια σε φτηνό ξενοδοχείο του Μπασμανέ. Πληρώνουν 15 λίρες (5 ευρώ) τη νύχτα ανά άτομο.
Ολα τα δωμάτια είναι γεμάτα με πρόσφυγες και μετανάστες. Το ξενοδοχείο, όπως τα περισσότερα στα γύρω στενά, είναι βρώμικο με κοινόχρηστες τουαλέτες. Ο ιδιοκτήτης προσπάθησε να εκμεταλλευτεί και την τελευταία σπιθαμή τοποθετώντας κόσμο ακόμη και στο δώμα. Εκεί, αντί για πόρτα οι μετανάστες έχουν κρεμάσει από το ταβάνι ένα χαλί. Επειδή υπήρχε μεγάλη ζήτηση τελευταία κάποιοι ξενοδόχοι της περιοχής αύξησαν την τιμή των καταλυμάτων τους στις 20 λίρες.
Η Ιμπραχίμ δεν έχει ζήσει ποτέ στην Ελλάδα. Οταν τη συναντάμε όμως μας μιλά στα ελληνικά, με κρητική προφορά. «Φοβούμαι για τα κοπέλια μου, για τη θάλασσα. Δεν κατέχω το δρόμο», λέει. Η προγιαγιά της είχε γεννηθεί στην Κρήτη και εγκατέλειψε το νησί στα τέλη του 19ου αιώνα. Μαζί με άλλους μουσουλμάνους κρητικούς εγκαταστάθηκαν τότε στην πόλη Χαμεντίγιε στη Συρία.
Προετοιμασία για το ταξίδι
«Μια ολιά ρούχα πήραμε μαζί», λέει η Ιμπραχίμ και δείχνει πώς διπλώνουν με μονωτική ταινία τα χρήματα για να μη βραχούν στη θάλασσα. Ο άντρας της παίρνει ένα από τα μικρά κουβάρια που φτιάχνει η γυναίκα του και το χώνει κάτω από τη σόλα του παπουτσιού του. «Ετσι θα ταξιδέψουμε», εξηγεί.
Οι μέρες τους στη Σμύρνη κυλούν μονότονα, μέσα στο μικρό δωμάτιο που βράζει από τη ζέστη και στις καρέκλες στην είσοδο του ξενοδοχείου. Δεν απομακρύνονται πολύ. «Επαέ μόνο κάθουμαι, επαέ. Να βγούμε όξω μια ολιά μόνο», λέει η Ιμπραχίμ. Είναι σε διαρκή αναμονή, όπως και όλοι οι πρόσφυγες στα γύρω στενά. Περιμένουν να τους ειδοποιήσει ο διακινητής, να ανέβουν κάποια νύχτα στο βαν που θα τους οδηγήσει στις δαντελωτές ακτές του Δικελί ή του Τσεσμέ και από εκεί να επιβιβαστούν στη βάρκα για την Ελλάδα.
«Πάω στο αγαπημένο μου κράτος», λέει ο Στέφανος.
Μαζί με την οικογένειά της Ιμπραχίμ θα ταξιδέψει και ο ξάδερφός της. Και αυτός είναι 32 ετών. Συστήνεται ως Στέφανος -το όνομα που του είχαν δώσει στην Ελλάδα. Εζησε στην Κρήτη από το 2005 έως το 2011 δουλεύοντας ως μπογιατζής και γύρισε στη Συρία ώσπου ξέσπασε ο πόλεμος. Ενώ οι περισσότεροι πρόσφυγες θέλουν να εγκατασταθούν στη Δυτική Ευρώπη ο ίδιος επιθυμεί να επιστρέψει στην Κρήτη. «Πάω στο αγαπημένο μου κράτος», λέει σε άπταιστα ελληνικά, αφού μας ρωτά για την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ και την πορεία των οικονομικών διαπραγματεύσεων λίγες ημέρες προτού εξαγγελθεί το δημοψήφισμα από τον πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα.
«Δεν ψάχνω να πεθάνω. Αλλά δεν υπάρχει άλλος τρόπος να πάω», λέει. Αυτός ανέλαβε να βρει τον διακινητή στη Σμύρνη. Τον σύστησαν άλλοι συγγενείς του που έχουν ήδη πραγματοποιήσει το ταξίδι. Από την ίδια πόλη είχε φύγει και το 2005 όταν πρωτοήρθε στην Ελλάδα. Τότε είχε πληρώσει 3.500 δολάρια.
Το βράδυ που τον συναντάμε υποτίθεται ότι θα αναχωρήσει. Φοβάται για το πέρασμα. «Λένε ότι θα είμαστε 15 ή 35 άτομα στη βάρκα, ξέρεις παιδιά, γυναίκες μέσα. Αλλά όταν πάμε εκεί μπορεί να βρούμε 45, μπορεί και 50 άτομα. Αυτοί νοιάζονται να πάρουν τα λεφτά, δεν νοιάζονται αν θα ζήσεις ή θα πεθάνεις», λέει.
Κάθε τόσο ελέγχει το κινητό του. Ωσπου κοντά στα μεσάνυχτα ο διακινητής τον ενημερώνει ότι το ταξίδι αναβάλλεται. Μια βάρκα βυθίστηκε έξω από την Αλικαρνασσό, μετανάστες πνίγηκαν, του λέει. Στο δωμάτιο της ξαδέρφης του τα ανίψια του παίζουν με τα πορτοκαλί και κόκκινα σωσίβια. Κανένα από τα τρία παιδιά δεν ξέρει κολύμπι.
Καθημερινή
