Συνέντευξη
στη Μαίρη Φώτη
O κ. Δημήτρης Τσοποτός, που έχει ταυτιστεί με την Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων της Ρόδου, μιλά σήμερα στην «δημοκρατική» σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη, έπειτα από την συνταξιοδότησή του, για όλα όσα αποκόμισε στα 33 χρόνια ενασχόλησής του με τον ευαίσθητο τομέα των ανηλίκων που αναπτύσσουν παραβατική συμπεριφορά.
Αναφέρεται στις εμπειρίες που αποκόμισε ως επιμελητής ανηλίκων, συμβουλεύει τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς με δεδομένο ότι η διαταραχή διαγωγής με χαρακτηριστικά παραβατικότητας εντοπίζεται στις ηλικίες 14 με 17, υπερτονίζει τη σπουδαιότητα της διαπαιδαγώγησης και τον καταλυτικό ρόλο του οικογενειακού περιβάλλοντος και εκφράζει την αγωνία του για το μέλλον της υπηρεσίας
• Κύριε Τσοποτέ, πρόσφατα πήρατε την απόφαση να συνταξιοδοτηθείτε. Τι είναι αυτό που κρατάτε, έπειτα από τόσα χρόνια ενασχόλησής σας με έναν τόσο ευαίσθητο τομέα;
Αυτά που πραγματικά αξίζουν και έχω κρατήσει είναι η εμπιστοσύνη, η συνεννόηση και η αποδοχή που έδειξαν προς την υπηρεσία, οι ανήλικοι που ήρθαν σε σύγκρουση με τον νόμο καθώς και το οικογενειακό τους περιβάλλον. Επίσης κρατώ την συνεργασία με τους φορείς της εκπαίδευσης, της αυτοδιοίκησης και ιδιαίτερα με τον Δήμο Ρόδου, τον Δικηγορικό Σύλλογο Ρόδου και τους συναδέλφους δικηγόρους καθώς και τα μέλη της επιτροπής δικαιωμάτων του ΔΣΡ, τα στελέχη του κέντρου πρόληψης ΔΙΟΔΟΣ και του συμβουλευτικού σταθμού του ΚΕΘΕΑ, το κοινωφελές ίδρυμα Εμμ. και Μαρίας Σταματίου καθώς και τα τοπικά ΜΜΕ. Ξεχωριστή επίσης θέση, έχουν και επιστήμονες επαγγελματίες της ψυχικής υγείας για την ιδιαίτερη στήριξη που έδωσαν στο έργο της υπηρεσίας. Και ακόμη ο Συνήγορος του Παιδιού για την εμπιστοσύνη και την στήριξη που έδειξε στην υπηρεσία, όποτε αυτό χρειάστηκε. Κρατώ όμως και την απόμακρη και αμήχανη πολλές φορές στάση, απέναντι στην νεανική παραβατικότητα, της πλειονότητας των λειτουργών της δικαιοσύνης όλα αυτά τα χρόνια.
• Πόσο δύσκολο ήταν να κλείσετε την πόρτα την τελευταία ημέρα; Γιατί φαντάζομαι δεν κλείσατε απλώς την πόρτα ενός γραφείου αλλά αφήσατε πίσω σας και ανθρώπους, ενήλικες και ανήλικους με τους οποίους ήσασταν σε επαφή.
Πρακτικά το «κλείσιμο της πόρτας» δεν ήταν τόσο δύσκολο γιατί δυστυχώς από τον Ιούλιο του 2016 το γραφείο της υπηρεσίας έχει απομακρυνθεί από τον φυσικό του χώρο, που είναι το Δικαστικό Μέγαρο, παρά τις προβλέψεις του ΠΔ 49/79 που αναφέρεται στην λειτουργία της υπηρεσίας και παρά το ενδιαφέρον της εισαγγελέως του Αρείου Πάγου κ. Ξένης Δημητρίου. Οφείλω να τονίσω ότι ο χώρος αυτός ο οποίος είναι μισθωμένος, είναι ακατάλληλος όχι μόνον για την υπηρεσία αλλά και για κάθε δημόσια υπηρεσία. Επί της ουσίας τώρα, πράγματι υπάρχουν εκκρεμείς υποθέσεις, ανηλίκων που πρόκειται να δικασθούν, ανήλικοι που βρίσκονται σε επιμέλεια και επιτήρηση, γονείς που αγωνιούν, εκπαιδευτικοί που αντιμετωπίζουν προβλήματα παραβατικότητας στα σχολεία τους κλπ… Κάθε περίπτωση και μια ανθρώπινη, προσωπική και οικογενειακή ιστορία.
• Όλα αυτά τα χρόνια, ποιες υποθέσεις ήταν αυτές που ξεχωρίζετε; Που σας απασχόλησαν περισσότερο;
Κοιτάξτε, κάθε περίπτωση ανήλικου παραβάτη έχει τα δικά της προσωπικά και οικογενειακά χαρακτηριστικά. Το σύστημα της ποινικής δικαιοσύνης για ανηλίκους έχει οργανωθεί γύρω από την ειδική πρόληψη με επίκεντρο τον ανήλικο και την οικογένειά του. Γι΄αυτό η εξατομίκευση με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά είναι απαραίτητη. Ωστόσο, ομαδοποιώνας τις περιπτώσεις που όλα αυτά τα χρόνια πέρασαν από την υπηρεσία, νομίζω πως μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρεις κατηγορίες ανηλίκων που είναι περισσότερο εκτεθειμένες σε παράγοντες που ευνοούν την παραβατική συμπεριφορά. Είναι οι ανήλικοι Ρομά, οι ανήλικοι χρήστες ναρκωτικών και οι ανήλικοι μετανάστες. Είναι ακριβώς αυτές οι κατηγορίες των ανηλίκων που οι οικογένειές τους έχουν στην μεγάλη τους πλειονότητα περιορισμένη κοινωνική ικανότητα ή ευκαιρίες, για λόγους οικονομικούς και κοινωνικούς. Οι περιπτώσεις αυτές που υφίστανται μακροχρόνιο και πολύπλευρο αποκλεισμό, δεν αντιμετωπίζονται με διαχειριστικές λογικές ούτε τεχνοκρατικές αντιλήψεις που φαίνεται να επικρατούν τελευταία και στον χώρο της δικαιοσύνης. Χρειαζόμαστε ασφαλώς και εκσυγχρονισμό και μεταρρυθμίσεις και επιστημονική γνώση αλλά και νομική σκέψη και αντίληψη και συναίσθημα για την επαρκή κατανόηση του ανήλικου παραβάτη. Και δεν πρέπει η παρέμβαση να εξαντλείται στον ποινικό χαρακτηρισμό μιας πράξης και στην τυπική επιβολή ενός αναμορφωτικού μέτρου. Προκειμένου ο λειτουργός της ποινικής δικαιοσύνης να έχει μία ειλικρινή στάση απέναντι στον ανήλικο παραβάτη, οφείλει να έχει κατα νού την κατάσταση π.χ. του εκπαιδευτικού συστήματος, τις εργασιακές συνθήκες, την κοινωνική και την οικογενειακή θέση του συγκεκριμένου ανηλίκου ακόμα και την αντίληψη που έχει διαμορφώσει ο ανήλικος για τους θεσμούς.
• Υπάρχουν παιδιά που είχατε υπό την εποπτεία σας για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα αλλά διατηρήσατε επαφή και μετέπειτα;
Ναι, πολλές φορές και για διάφορα θέματα, ιδίως οικογενειακού δικαίου. Συχνά ζητήθηκε η συνδρομή ή ακόμη και η παρέμβαση της υπηρεσίας, για θέματα που τους απασχολούν είτε από οικογένειες ανηλίκων είτε από νέους, ενηλίκους πλέον, με παραβατικό παρελθόν.
• Μετά από τόσα χρόνια εμπειρίας, τι θεωρείτε ότι οδηγεί ένα παιδί να αναπτύξει παραβατική συμπεριφορά;
Είναι πράγματα που όλοι γνωρίζουμε καλά αλλά όταν έρχεται η στιγμή να πάρουμε αποφάσεις και να ενεργήσουμε προς το συμφέρον των παιδιών, τα αγνοούμε. Γνωρίζουμε λοιπόν ότι η παραβατικότητα των ανηλίκων είναι φαινόμενο πολυεπίπεδο. Οτι οι ανήλικοι ζουν και αναπτύσσονται σε ένα περιβάλλον ήδη διαμορφωμένο από αρχές, αξίες και συμπεριφορές ενηλίκων. Οτι ο νέος άνθρωπος θέλει να αντιδρά σε όσα συμβαίνουν γύρω του, στην οικογένεια, στο σχολείο, στην κοινωνία με τον δικό του, συχνά απρόβλεπτο τρόπο. Οτι ο νέος άνθρωπος δοκιμάζει τα όριά του και πολλές φορές έχει την τάση να τα ξεπερνάει, αγνοώντας τους κινδύνους. Οτι τα παιδιά δεν είναι μικροί ενήλικες. Είναι ξεχωριστές προσωπικότητες υπό διαμόρφωση. Γι΄αυτό το 1989 διαμορφώθηκαν από την unicef οι κανόνες των δικαιωμάτων του παιδιού, με βασική ιδέα ότι τα παιδιά δεν είναι απλώς υποκείμενα προστασίας αλλά είναι φορείς δικαιωμάτων. Αυτό το κείμενο ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με τον νόμο 2101/1991 στον οποίο όλοι οφείλουμε να ανατρέχουμε για να προσαρμόζουμε τις παρεμβάσεις μας και τις αποφάσεις μας, για ζητήματα που αφορούν στην ζωή των ανηλίκων.
• Και τι είναι εκείνο που θα το βοηθήσει να επανέλθει και να βάλει σε τάξη τη ζωή του;
Αλλαγές. Πρωτ΄απ΄όλα αλλαγές στην συμπεριφορά του οικογενειακού περιβάλλοντος και του ίδου. Αλλαγές που να επαναπροσδιορίζουν την στάση απέναντι στο πρόβλημα και να δίνουν νόημα στη ζωή του. Παρεμβάσεις και αποφάσεις από το σχολείο, την δικαιοσύνη κλπ, που να ευνοούν και να στηρίζουν αυτήν κατεύθυνση. Φαντάζεστε πόσο τραγικό είναι ένας νέος άνθρωπος 14, 15, 16, 17χρόνων να μην βρίσκει νόημα στην καθημερινή του ζωή και να μην του δίνεται η ευκαιρία και η στήριξη να επαναπροσδιορίσει πράγματα που τον αφορούν; Γι΄αυτό όταν βρισκόμαστε μπροστά σε έναν ανήλικο παραβάτη, σε όποιο στάδιο της διαδικασίας, είναι απαραίτητο να κατανοούμε τη φύση των προβλημάτων και των αναγκών του. Το δίκαιο των ανηλίκων αναγνωρίζει αυτή την ανάγκη, γι’ αυτό ο νομοθέτης έχει προνοήσει έναν σημαντικό αριθμό αναμορφωτικών μέτρων και όχι ποινές. Οι αποφάσεις του Δικαστηρίου Ανηλίκων έχουν χαρακτήρα δευτερογενούς πρόληψης. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι για τους περισσότερους νέους ανθρώπους που βρίσκονται σε σύγκρουση με τον νόμο, η παραβατική συμπεριφορά είναι ένα μεμονωμένο περιστατικό και όχι τρόπος ζωής. Το πιθανότερο είναι ότι οι νέοι αυτοί, θα ξεπεράσουν την παραβατικότητα και δεν θα παρουσιάσουν ξανά σοβαρές διαταραχές συμπεριφοράς. Η αντιμετώπιση των ανηλίκων παραβατών δεν χρειάζεται ηθοκολογίες και διδακτισμούς.
• Με πόσες υποθέσεις ασχοληθήκατε συνολικά όλα αυτά τα χρόνια;
Ξέρετε, οι αριθμοί δεν λένε πάντα την αλήθεια. Γι΄αυτό πρέπει να διευκρινιστεί ότι από τον συνολικό αριθμό των υποθέσεων και των δικασίμων, μόνον ένα ποσοστό περίπου 20% έχει πραγματικό ποινικό ενδιαφέρον. Για την στάθμιση και αξιολόγηση της παραβατικής συμπεριφοράς των ανηλίκων στο πλαίσιο της δικαστικής παρέμβασης λαμβάνονται υπ΄όψιν τα εξής: η βαρύτητα της πράξης, η φύση της πράξης, οι συνθήκες διάπραξης του αδικήματος και το πιθανό παραβατικό παρελθόν του ανηλίκου. Μόνον έτσι μπορούμε να προσεγγίσουμε με ασφάλεια τις παραμέτρους της νεανικής παραβατικότητας. Πρέπει να σημειώσουμε ότι μέχρι το 2011 η υπηρεσία ήταν στελεχωμένη από δύο άτομα. Σε ό,τι λοιπόν με αφορά στα 33 χρόνια της δικής μου συνολικής υπηρεσίας, μπορούμε να υπολογίσουμε 32 ανήλικους παραβάτες τον χρόνο κατά προσέγγιση, με πράξεις κυρίως κατά της ιδιοκτησίας, της βίαιης και επιθετικής συμπεριφοράς και χρήσης ναρκωτικών. Σε αυτό τον αριθμό πρέπει να συνυπολογιστούν περίπου και 40 περιπτώσεις τον χρόνο που εντάσσονταν στους τομείς της πρόληψης, της ενδοοικογενειακής βίας και της ενδοσχολικής βίας για τις οποίες δεν είχε ασκηθεί ποινική δίωξη.
• Συνήθως σε ποια ηλικία μπορεί να διαφανεί ότι ένα παιδί ενδέχεται να αναπτύξει παραβατική συμπεριφορά;
Μια σχετικά ασφαλής πρόγνωση για παραβατική συμπεριφορά ή έστω για διαταραχή διαγωγής με χαρακτηριστικά παραβατικότητας, εντοπίζεται στις ηλικίες 14 με 17, δηλαδή με την έναρξη της εφηβείας και την αρχή της ολοκλήρωσής της.
• Ισχύει αυτό που λένε όλοι σχεδόν οι γονείς, ότι οι «κακές παρέες» είναι εκείνες που ευθύνονται, αν όχι αποκλειστικά κατά ένα μεγάλο ποσοστό, για να παρεκκλίνει ένα παιδί;
Οι «κακές παρέες», ό,τι σημαίνει αυτό, βρίσκονται παντού στην ζωή. Ποιους θα επιλέξει ένας έφηβος να κάνει παρέα και κατά πόσο θα επηρεαστεί από αυτούς, είναι δευτερεύον ζήτημα. Το πραγματικό ζήτημα βρίσκεται στο γιατί θα κάνει την συγκεκριμένη επιλογή. Ολα εξαρτώνται από την διαπαιδαγώγηση, την αντίληψη για το τι επιτρέπεται και τι όχι, τον αυτοσεβασμό, τον έλεγχο του θυμού, την αυτογνωσία και τα όρια. Γι’ αυτό στον ποινικό χαρακτηρισμό των πράξεων των ανηλίκων, μικρή σημασία πρέπει να έχει ο χαρακτηρισμός «από κοινού» ως επιβαρυντικό στοιχείο. Αλλωστε ο ανήλικος θέλει να ανήκει στην ομάδα, έχει ανάγκη την αποδοχή και την ένταξη στην παρέα. Σχεδόν πάντα τα αδικήματα των ανηλίκων διαπράττονται από παρέες. Αρα είναι σκόπιμο να εστιάσουμε την προσοχή μας στα αρνητικά πρότυπα και στις δυσλειτουργικές συμπεριφορές που πιθανότατα να βρίσκονται στο περιβάλλον που ζει και αναπτύσσεται ένα παιδί.
• Τι γίνεται σήμερα με την Υπηρεσία Ανηλίκων στη Ρόδο μετά τη συνταξιοδότησή σας; Οι πληροφορίες μας αναφέρουν ότι έπειτα από 39 χρόνια παραμένει κλειστή.
Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω. Υποθέτω ότι τυπικά κάποια λύση θα βρεθεί. Παρόμοιες καταστάσεις και προβλήματα υπάρχουν σε πολλές υπηρεσίες επιμελητών στα Δικαστήρια Ανηλίκων της χώρας μετά την διοικητική συγχώνευση της υπηρεσίας με την υπηρεσία κοινωνικής αρωγής, η οποία βέβαια δεν έχει καμία σχέση με τους ανηλίκους. Παρατηρείται δυστυχώς μία αργή μεν αλλά σταθερή συρρίκνωση των υπηρεσιών με την έλλειψη προσωπικού και την σταδιακή περιθωριοποίησή της. Μια πραγματική τομή και μεταρρύθμιση στο δίκαιο των ανηλίκων αλλά και στο οικογενειακό δίκαιο γενικότερα, θα ήταν η δημιουργία οικογενειακού δικαστηρίου σε κάθε πρωτοδικείο πράγμα το οποίο επιχειρήθηκε με τον νόμο 2447/96 στα άρθρα 48-54, δίχως ποτέ να ισχύσει.
• Κλείνοντας την συνέντευξη κ. Τσοποτέ, τι συμβουλή θα δίνατε στους γονείς αλλά και στους εκπαιδευτικούς;
Πρωτ΄απ’ όλα να ακούν τα παιδιά και να συνεργάζονται μαζί τους. Να μάθουν να εμπιστεύονται οι μεν τους δε. Τα παιδιά το έχουν ανάγκη. Γι’ αυτό χρειάζεται κατανόηση και υπομονή. Φαινόμενα δυσλειτουργίας στην οικογένεια, η ενδοοικογενειακή βία αλλά και η ενδοσχολική βία, δεν αντιμετωπίζονται σε συνθήκες πανικού. Να μάθουν να βλέπουν πίσω από αυτές τις συμπεριφορές. Να εμπιστευθούν τους ρόλους που τους δίνει η ζωή, η κοινωνία και η πολιτεία. Να ζητούν την βοήθεια των αρχών αλλά με περίσκεψη και φειδώ, γιατί η αντιμετώπιση των προβλημάτων βρίσκεται στην ίδια την οικογένεια ή στο σχολείο.
