H Ειρήνη Τόλιου, αθόρυβα και μεθοδικά ως προϊσταμένη των Γενικών Αρχείων του Κράτους Ν. Δωδεκανήσου, παράγει ένα σπουδαίο έργο που θα μείνει παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές και θα μεταλαμπαδεύει στους αιώνες την ιστορία του τόπου μας.
Στην συνέντευξή της σήμερα στη «δημοκρατική», φωτίζει πτυχές ιστορίας της Δωδεκανήσου, μας περιγράφει την επίπονη προσπάθεια για την διάσωση των αρχείων και μας δίνει μια διαφορετική οπτική από αυτή που μαθαίνουμε στα σχολεία.
Με την παραστατική περιγραφή της, μεταφέρει εικόνες, ζωντανεύει μνήμες, ανοίγει μια πόρτα στην ιστορία της ιταλικής κατοχής, προκαλώντας δέος και συγκίνηση.
Όπως εξομολογείται, η ψηφιοποίηση των αρχείων των Καραμπινιέρων, την επηρέασε ως άνθρωπο αφού ένιωσε ότι «ακούμπησε την ιστορία» και επισημαίνει ότι «αν δεν μάθουμε τα πάθη του λαού μας και τους αγώνες του, δεν θα μπορέσουμε να αντισταθούμε στους επόμενους αγώνες…».
Συνέντευξη στη
Μαίρη Φώτη
• Ειρήνη, πότε ξεκίνησε η προσπάθεια διάσωσης του αρχειακού πλούτου της Δωδεκανήσου;
Η ψηφιοποίηση ξεκίνησε πριν από πέντε χρόνια και η έρευνα περίπου πριν από επτά χρόνια, όταν το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Ουάσιγκτον, ζήτησε από 47 χώρες το διαθέσιμο αρχειακό υλικό των Εβραϊκών Κοινοτήτων. Η έρευνα και η χρηματοδότηση γίνεται από το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Ουάσιγκτον, που εξουσιοδοτείται απευθείας από το Αμερικανικό Κογκρέσο. Τότε λοιπόν αρχίσαμε δειλά δειλά να δηλώνουμε περίπου τι αρχειακό υλικό έχουμε. Καταφέραμε να εντρυφήσουμε μέσα στην υπηρεσία των αρχείων της Μυστικής Ασφάλειας των καραμπινιέρων…Οι φάκελοι είναι ατομικοί και περιέχουν προσωπικά δεδομένα των κατοίκων, για την καθημερινότητά τους, για τη δράση τους, για τον αντιστασιακό τους αγώνα. Όταν ήρθε στη Ρόδο ο γενικός διευθυντής του Ολοκαυτώματος της Washington D.C. κ. Vadim Altsakan και είδε τις κτιριακές εγκαταστάσεις μας έμεινε άναυδος όχι μόνο από τον όγκο του αρχειακού μας πλούτου αλλά κι επειδή έχει μείνει άθικτο διότι οι κατακτητές είτε κατέστρεφαν είτε έπαιρναν μαζί τους τα αρχεία. Εμείς είμαστε παγκοσμίως μια από τις εξαιρέσεις διότι έχουμε ολόκληρο το αρχείο κι αυτό είναι πράγματι εντυπωσιακό. Εγώ ήξερα τον πλούτο του αρχείου που διαθέταμε βέβαια, αλλά όταν το είδαν οι υπεύθυνοι, όπως το άφησαν οι Ιταλοί, με τις ξύλινες ντουλάπες, με τις ξύλινες σκάλες, σχεδόν άθικτο παρά τις σκόνες και τις αράχνες που πρόδιδαν την πάροδο του χρόνου, εντυπωσιάστηκαν… Υπάρχουν πάρα πολλά δημοσιεύματα στον ξένο τύπο για το εντυπωσιακό αρχείο της Δωδεκανήσου.
• Ακούγεται σαν σκηνικό από ταινία αυτό που μας περιγράφεις.
Ναι, ακριβώς. Συνεχίζω αυτή την προσπάθεια γιατί νιώθω ότι έχουμε χρέος στις επόμενες γενιές. Αν δεν μάθουμε τα πάθη του λαού μας και τους αγώνες του, πώς θα αντισταθούμε στους επόμενους αγώνες; Ειδικά εδώ στα Δωδεκάνησα που η περιοχή μας «βάλλεται» από τους γείτονές μας…
• Η διαδικασία της ψηφιοποίησης τι περιλαμβάνει;
Περιλαμβάνει την καταγραφή του αρχείου που πρέπει να δοθεί ταξινομημένο, να φύγει από τα παλιά αρχειακά δέματα, και να εισαχθούν τα αρχεία μέσα σε ειδικού τύπου αρχειακά κυτία ειδικών προδιαγραφών ώστε να μην μπορεί ο μύκητας να εισχωρήσει με κίνδυνο να διαβρώσει το χαρτί. Το ευτυχές είναι ότι οι Ιταλοί έφτιαχναν εξαιρετικής ποιότητας χαρτί από κάνναβη το οποίο έχει διάρκεια ως και σήμερα και γι αυτό διατηρείται στον χρόνο. Γίνεται προληπτική συντήρηση και μετά την ταξινόμηση, τοποθετείται στα ράφια. Μετά ακολουθεί περαιτέρω έρευνα. Μέσα από 105.000 καρτέλες έπρεπε να εντοπίσουμε τους Εβραίους στη Ρόδο και στην Κω, κι όσο ερευνούσαμε εντοπίζαμε στοιχεία για τα καράβια, τις μεταφορές, τους Οθωμανούς που πέρασαν και στη συνέχεια βρέθηκαν με εβραϊκή υπηκοότητα. Είχαμε μπροστά μας όλη την καθημερινότητα και τις δραστηριότητες του δωδεκανησιακού λαού εκείνης της εποχής…
• Για ποιες περιόδους μιλάμε;
Από το 1932 είναι τα αρχεία των Καραμπινιέρων, αλλά το ιταλικό αρχείο μας στα Δωδεκάνησα είναι από το 1912 μέχρι και το 1945. Γενικότερα στην Υπηρεσία, έχουμε ένα από τα πλουσιότερα και σπουδαιότερα αρχεία παγκοσμίως που ξεκινάει από τον 12 αιώνα. Οπότε τώρα προσπαθούμε να δούμε όλες τις φάσεις του πληθυσμού.
• Τα αρχεία αυτά πού πάνε;
Αποθηκεύονται σε αρχειοστάσια, σε αποθήκες στη Ρόδο και προσπαθώ να έχω ειδικές συνθήκες για τα αρχεία αυτά, όσο μπορώ, τουλάχιστον στα ταξινομημένα. Υπάρχουν κι άλλες αίθουσες στις οποίες δεν υπάρχει τίποτα. Το λέω ευθαρσώς διότι έχω μεγάλα προβλήματα, και οικονομικά και κτιριακά. Το καμπανάκι έχει χτυπήσει κόκκινο και είναι σίγουρο ότι θα έρθει η στιγμή που θα βρούμε κατεστραμμένα αρχεία, λόγω του ότι δεν έχουμε κτήριο. Δεν πρέπει να κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας. Η ψηφιοποίηση αρχικά είχε ξεκινήσει σε αίθουσα που διαμόρφωσα στο Ναυαρχείο. Αλλά λόγω της φθοράς του πωρόλιθου που έπεφτε στα σκάνερ κι επειδή έπεφτε συνέχεια το ρεύμα και υπήρχε φόβος να καούν τα πανάκριβα μηχανήματα, ζητήσαμε νέες εγκαταστάσεις εδώ που δεν μας δόθηκαν, οπότε αποφασίστηκε να στέλνεται το υλικό στην Αθήνα, για να μην κινδυνεύσει, και επιστρέφεται εκ νέου στη Ρόδο μαζί με το ψηφιακό υλικό. Ο πλούτος αυτός μπορεί να αξιοποιηθεί και να αποτελέσει πόλο έλξης για εκατοντάδες επισκέπτες. Διαθέτουμε έναν τεράστιο πλούτο ο οποίος είναι ανεκμετάλλευτος. Ο ψαγμένος τουρίστας, δεν συμβιβάζεται με το all inclusive κι αυτό το αρχείο θα μπορούσε να μας ανοίξει πόρτες στον ποιοτικό τουρισμό… Πέρσι ήρθαν από την Ουάσιγκτον μία δημοσιογράφος από μεγάλο κανάλι και 100 πολίτες εβραϊκής καταγωγής, διέμεναν σε ένα πολύ καλό ξενοδοχείο, μάλιστα μου πήραν συνέντευξη. Συγκινήθηκαν όταν είδαν το αρχείο. Πήγαν στο εβραϊκό νεκροταφείο, έκαναν τις διακοπές τους κι έφυγαν αθόρυβα. Παράλληλα σε μια ειδική ιστοσελίδα ανέβαζαν καθημερινά όλα τους τα δρώμενα. Αυτό δεν είναι ποιοτικός τουρισμός; Τα κτήρια που διαθέτουμε, όπως η Καστελλανία, το Ναυαρχείο, θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως μικρά μουσεία. Το εύρος των δράσεων που μπορούν να γίνουν είναι τεράστιο.
• Φαντάζομαι όλη αυτή η διαδικασία δεν είναι εύκολο να διεκπεραιωθεί.
Εννοείται πως όχι. Δουλεύω και τα απογεύματα και σαββατοκύριακα και αργίες. Δεν βγαίνει η δουλειά αν ακολουθείς αποκλειστικά το ωράριο του δημοσίου. Το θεωρώ όμως ως λειτούργημα γι αυτό και όσες φορές έφτασα στα όριά μου και σκέφτηκα να παραιτηθώ, επειδή είμαι μόνη σε όλη την υπηρεσία, τελικά δεν το έπραξα.
• Είναι αλήθεια ότι σε έχουμε δει και σαββατοκύριακα στην υπηρεσία.
Δεν βγαίνει διαφορετικά η δουλειά.
• Σήμερα σε ποιο στάδιο βρίσκεται η διαδικασία;
Εχουν ολοκληρωθεί 800.000 λήψεις και εκτιμώ ότι θα ξεπεράσουμε το 1.000.000. Μαζί με άλλα αρχεία που έχουν ήδη ψηφιοποιηθεί σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Πάντοβα στην Ιταλία, που μαζί έχουμε ψηφιοποιήσει την ιταλόφωνη εφημερίδα «Il Messaggero di Rodi», κι ένα άλλο πρόγραμμα που έτρεξε από την κεντρική υπηρεσία, ως Ρόδος έχουμε ξεπεράσει το 1.000.000 χωρίς να έχουμε πληρώσει ούτε ένα ευρώ.
• Έχετε υπολογίσει πόσος χρόνος θα απαιτηθεί ακόμα;
Τώρα ολοκληρώνουμε το αρχείο της ιταλικής ασφάλειας των καραμπινιέρων, μια διαδικασία η οποία μας γέμισε δέος. Διαβάσαμε για τον πόνο και τις κακουχίες που πέρασαν οι παππούδες μας και οι γιαγιάδες μας και λες… δεν είναι δυνατόν να εξυμνούμε την ιταλική διοίκηση. Ναι να εξυμνούμε την κτιριακή υποδομή, όλο αυτό που μας έμεινε ως πολιτιστικός πλούτος, αλλά όχι τη διοίκηση.
• Υπάρχουν ιστορίες που σου έχουν κάνει εντύπωση;
Βέβαια. Κι έχουμε κλάψει πολλές φορές μαζί με ανθρώπους που ανακαλύπτουν φωτογραφίες των οικογενειών τους. Βλέπουν τις κακουχίες που πέρασε η οικογένειά τους, βλέπουν τη δράση που είχαν για τον αντιστασιακό μας αγώνα. Αυτή τη στιγμή με την κινηματογραφική λέσχη, το Σινέ Σεβαλιέ, κάνουμε ένα ντοκιμαντέρ για τα πεδία συγκέντρωσης όπου στο τέλος του πολέμου οι καραμπινιέροι συνέλαβαν και έκλεισαν 300 Δωδεκανήσιους. Οι άνθρωποι αυτοί πέρασαν τα πάνδεινα, σε πολύ αντίξοες συνθήκες, σε σκηνές μέσα στην Τάφρο. Το ντοκιμαντέρ είναι σε τελικό στάδιο. Θα γίνει ντοκιμαντέρ και για τον Σάμι Μοντιάνο, επιζώντα του Ολοκαυτώματος. Βασισμένα όλα στα αρχεία της Ρόδου. Οι καραμπινιέροι είχαν κατηγοριοποιήσει τους πολίτες και αναλόγως και τους φακέλους τους. Πολλοί φάκελοι, όπως προκύπτει, έχουν λογοκριθεί. Οι μετακινήσεις στην Αθήνα ή στο εξωτερικό, επιτρέπονταν μόνο για ιατρικές εξετάσεις ή για σπουδές. Τους επιτρεπόταν να μεταβούν στην Ιταλία για σπουδές, για να γαλουχηθεί η νεολαία με το ιταλικό πνεύμα και την παιδεία. Ήταν μια προπαγάνδα πολύ καλά στημένη. Κινούνταν υπογείως, κυρίως ο Λάγγο. Ο Ντε Βέκκι ήταν πιο σκληρός φασίστας.
• Όταν ξεκίνησες τη διαδικασία της ψηφιοποίησης, μπορούσες να φανταστείς τι πόρτα άνοιγες στην ιστορία;
Όταν διορίστηκα και μπήκα για πρώτη φορά στο τεράστιο επιβλητικό κτήριο των Αρχείων του Κράτους στο Παλαιό Ψυχικό, ένιωσα δέος… Οι πρώτες μου καταγραφές ξεκίνησαν με το αρχείο των δοσιλόγων του Υπουργείου Εσωτερικών, καταλαβαίνετε τι υλικό είχα στα χέρια μου… Μετά ακολούθησε το Κτηματολόγιο. Νιώθεις δέος, δεν μπορώ να το κρύψω. Νιώθεις ότι ακουμπάς την ιστορία. Όταν πραγματοποιώ εκπαιδευτικά προγράμματα στα παιδιά, τα αφήνω να πιάνουν τα έγγραφα, τις γυάλινες πλάκες με τα φιλμ, τις σημαίες που βρίσκονται μέσα στους φακέλους. Γινόταν κατάσχεση τότε της ελληνικής σημαίας όπου την έβρισκαν. Βρήκα για παράδειγμα τον φάκελο γυναίκας στη Σύμη που της έκαναν επίπληξη οι αστυνόμοι επειδή είχε στην κατοχή της την ελληνική σημαία. Εκείνη είπε ότι της τη χάρισε ο παππούς της και ότι την έχει για να τη χρησιμοποιεί ως ξεσκονόπανο, διότι ήξερε ότι ερχόταν αντιμέτωπη με τον νόμο και θα μπορούσε να έχει φοβερές επιπτώσεις. Μέσα από τέτοιες ιστορίες, αντιλαμβάνεται κανείς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι Δωδεκανήσιοι, τον φόβο που ένιωθαν, και την τεράστια σημασία που έχει να μπορούμε να βλέπουμε να κυματίζει ελεύθερα η σημαία μας. Για να επιστρέψω στην ερώτησή σου, να πω ότι, όχι, δεν περίμενα ότι θα φτάσω σε αυτό το σημείο. Βούτηξα πολύ βαθιά. Όταν ήρθα στη Ρόδο με μετάθεση το 2007, βρήκα μια υπηρεσία ανενεργή χωρίς υπόσταση, με τις υποθέσεις βαλτωμένες. Το 2010 έγινα προϊσταμένη και από τότε άρχισε ο μεγάλος αγώνας. Αφενός με το αρχείο κι αφετέρου υπάρχει ακόμα ένα μεγάλο εγχείρημα, το κτιριακό, που δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί.
• Το όνειρό σου, ολοκληρώνοντας την ψηφιοποίηση του τεράστιου αυτού αρχείου, ποιο είναι;
Να ολοκληρωθεί το κτήριο! Έχουμε φτάσει πια στην πηγή και δεν μπορούμε να πιούμε νερό, ώστε να λειτουργήσει ολοκληρωμένα ως μια αρχειακή υπηρεσία με διεθνείς προδιαγραφές με στόχο να έχουμε ανοιχτά προσβάσιμα αρχεία για όλους.
• Ως άνθρωπο σε έχει επηρεάσει αυτή η διαδικασία;
Ναι, πολύ. Έχω γίνει πιο ευαίσθητη στην ιστορία και προσέχω λεπτομέρειες που παλαιότερα θα περνούσαν απαρατήρητες σε ό,τι αφορά το αρχειακό υλικό.
