Ανδρέας Γεωργίου: Πως καταργείται στην πράξη ο κοινωνικός αποκλεισμός ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα

Κάθε εποχή χρειάζεται τους τολμηρούς για να γίνουν τομές και τους αποφασιστικούς για να πάει η κοινωνία ένα βήμα μπροστά…
Στη Λέρο, πριν από περίπου 20 χρόνια, μια ομάδα ανθρώπων πίστεψε, πάλεψε και υλοποίησε ένα καινοτόμο πανελλαδικά πρόγραμμα το οποίο μέχρι σήμερα αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση.
Ο Κοινωνικός Συνεταιρισμός του Τομέα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου αποτελεί μια καινοτόμο μορφή επιχειρηματικότητας η οποία καταργεί στην πράξη τον κοινωνικό αποκλεισμό ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα.
Για αυτή την ιδιαίτερη μορφή συνεταιρισμού η οποία είναι ταυτόχρονα, Μονάδα Ψυχικής Υγείας και παραγωγική-εμπορική επιχείρηση, που βασίζεται σε μια καινοτόμο τριμερή εταιρική σχέση μεταξύ ψυχικά ασθενών, εργαζομένων στο χώρο της ψυχικής υγείας και φυσικών προσώπων και φορέων από την κοινότητα, μιλά σήμερα σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του στη «δημοκρατική» ο πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου κ. Ανδρέας Γεωργίου.
Ο Κοινωνικός Συνεταιρισμός του Τομέα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου αποτελεί το επιστέγασμα μιας μακροχρόνιας διαδικασίας στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στο Ψυχιατρείο της Λέρου και της αντικατάστασης του ασύλου από δομές και υπηρεσίες που προωθούν την επανένταξη των ψυχικά πασχόντων στην κοινότητα και για 20 χρόνια τώρα αποτελεί τομή, στον ευαίσθητο αυτό τομέα.

• Κύριε Γεωργίου θα ήθελα να ξεκινήσουμε την συνέντευξη, ρωτώντας αρχικά πώς γεννήθηκε η ιδέα για την ίδρυση του Κοινωνικού Συνεταιρισμού Περιορισμένης Ευθύνης Τομέα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου.
Οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί (ΚΟΙΣΠΕ) είναι Μονάδες Ψυχικής Υγείας που αποσκοπούν στην κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Είναι ΝΠΙΔ που εποπτεύονται από τη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας και θεσμοθετήθηκαν το 1999. Ο πρώτος Κοινωνικός Συνεταιρισμός στην Ελλάδα ιδρύθηκε το 2002 με έδρα τη Λέρο και αποτελεί επιστέγασμα της μακροχρόνιας ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και της αντικατάστασης του ασύλου από δομές και υπηρεσίες που προωθούν την επανένταξη ατόμων με ψυχικές διαταραχές στην κοινότητα. Στο πλαίσιο των προσπαθειών για την αποασυλοποίηση του Ψυχιατρείου της Λέρου, αρχές της δεκαετίας του 1990, είχαν δημιουργηθεί άτυπες θεραπευτικές μονάδες απασχόλησης των ασθενών με κυρίαρχους στόχους:
α) την παρέμβαση στο καθεστώς της «μαύρης εργασίας» που εκτελούσαν οι ασθενείς
β) την κινητοποίηση των ασθενών και
γ) την κοινωνική και εργασιακή αποκατάστασή τους.
Η λειτουργία αυτών των δομών πολύ σύντομα απέδειξε ότι η εργασία είναι ένα πολύ σημαντικό «θεραπευτικό εργαλείο» και αναπόσπαστο μέρος της αποκαταστασιακής διαδικασίας. Παράλληλα όμως ανέδειξε την αξία και την ποιότητα των προϊόντων και των υπηρεσιών που μπορούν να παράγουν και να προσφέρουν συνάνθρωποί μας με ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Η ιδέα λοιπόν για τη δημιουργία του ΚΟΙΣΠΕ ξεκινά από την ανάγκη για την ικανοποίηση του αιτήματος για το δικαίωμα στην εργασία.
• Σε ποιους απευθύνεται ο ΚΟΙΣΠΕ;
Οι συμπολίτες μας με προβλήματα ψυχικής υγείας εκτός από το κοινωνικό στίγμα αντιμετωπίζουν και τον κοινωνικό – επαγγελματικό αποκλεισμό. Το ποσοστό ανεργίας της συγκεκριμένης ευάλωτης ομάδας στη χώρα έχει εκτιμηθεί ότι ξεπερνά το 75%.
Ο ΚΟΙΣΠΕ ως θεραπευτική δομή προστατευμένης απασχόλησης προσφέρει θέσεις εργασίας σε άτομα με διαγνωσμένη ψυχική νόσο τα οποία διαβιούν στην κοινότητα με τις οικογένειές τους ή σε δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης.
Η λειτουργία του ΚΟΙΣΠΕ διέπεται από υπευθυνότητα και σεβασμό στα σχετικά πρωτόκολλα και έχει ως βασική μεθοδολογική επιλογή την εξασφάλιση εργασίας σε δραστηριότητες και αντικείμενα που βελτιώνουν σημαντικά τις επαγγελματικές και κοινωνικές δεξιότητες.

• Πόσα άτομα έχουν απασχοληθεί στον Συνεταιρισμό στα 20 χρόνια λειτουργίας του;
Από το 2002 μέχρι και σήμερα, στις δραστηριότητες του ΚΟΙΣΠΕ έχουν απασχοληθεί 194 άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα, η πλειοψηφία των οποίων έχει καταγωγή από τα Δωδεκάνησα (85%). Σήμερα στην εργασιακή ομάδα του Συνεταιρισμού συμμετέχουν 13 εργαζόμενοι με ψυχοκοινωνικά προβλήματα.
Με τους εργαζόμενους αυτούς έχουν συναφθεί συμβάσεις εργασίας σύμφωνα με τα προβλεπόμενα της κείμενης νομοθεσίας. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι στην εργασιακή ομάδα συμμετέχουν 7 επαγγελματίες και εργαζόμενοι στο χώρο της ψυχικής υγείας, οι οποίοι αποτελούν τη θεραπευτική ομάδα. Πέραν του θεραπευτικού, οι άνθρωποι αυτοί έχουν αναπτύξει πολυδιάστατους ρόλους προκειμένου να ανταποκρίνονται αποτελεσματικά στο σύνολο της λειτουργίας των δράσεων του ΚΟΙΣΠΕ.
• Ποια είναι τα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει κάποιος που απασχολείται στον Συνεταιρισμό, πέραν του οικονομικού;
Το εργασιακό περιβάλλον του ΚΟΙΣΠΕ είναι ανθρωποκεντρικό. Εδώ πρωταγωνιστές είναι οι άνθρωποι και όχι τα μηχανήματα.
Οι δραστηριότητες προσαρμόζονται στις ανάγκες και στα προσόντα (ταλέντα) των εργαζομένων ώστε να εξασφαλίζεται το θεραπευτικό περιβάλλον δίνοντας τους παράλληλα το αίσθημα του σεβασμού, της ικανοποίησης, της δημιουργικότητας, της συνεργασίας και της αυτονομίας. Με τον τρόπο αυτό η δράση του ΚΟΙΣΠΕ λειτουργεί αποτρεπτικά στον κοινωνικό αποκλεισμό, στην απόσυρση και στον ιδρυματισμό. Με τη συμμετοχή στο καθημερινό πρόγραμμα του συνεταιρισμού οι άνθρωποί μας αποκτούν σκοπό, έχουν δημιουργία, ανήκουν σε μια ομάδα-οικογένεια και αμείβονται για την εργασία τους.

Όλα είναι απαραίτητα στοιχεία ώστε να μπορέσουν «να πατήσουν στα πόδια τους», να αισθανθούν χρήσιμοι, να πιστέψουν στον εαυτό τους. Να αποκτήσουν αυτοσεβασμό και αυτοεκτίμηση. Δύο βασικές έννοιες για την ψυχική μας υγεία.

• Στα 20 χρόνια περίπου ζωής που μετρά ο ΚΟΙΣΠΕ, ποια θα λέγατε ότι είναι τα σημεία-σταθμός;
Στη 20ετή αυτή διαδρομή έχουμε ζήσει έντονα ανάμικτα συναισθήματα. Διεκδικήσαμε, αντιπαρατεθήκαμε και πολλές φορές νιώσαμε ικανοποίηση ή ματαίωση. Αναπτύξαμε σημαντικές συνεργασίες με φορείς και συμμετείχαμε σε διάφορα προγράμματα προκειμένου να δημιουργούμε θέσεις εργασίας και να εξασφαλίσουμε τη βιωσιμότητα του φορέα. Στο πλαίσιο αυτό το 2004 σταθμό στην πορεία του ΚΟΙΣΠΕ αποτέλεσε η ίδρυση και η λειτουργία του Εργαστηρίου τυποποίησης μελιού. Η ενέργεια αυτή χρηματοδοτήθηκε από την κοινοτική πρωτοβουλία «LEADER +» του Υπ. Γεωργίας. Το έργο επελέγη από το Υπουργείο Οικονομικών στις ΒΕΛΤΙΣΤΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ του Γ’ ΚΠΣ, ενώ συμπεριλήφθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις «ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ» για το πρόγραμμα και παρουσιάστηκε στις Βρυξέλλες το 2007. Στο σημείο αυτό θα οφείλω να αναφέρω την πολύτιμη και διαχρονική βοήθεια των στελεχών της ΑΝΔΩ και ιδιαίτερα του κ. Κώστα Ζίφου. Ένα χρόνο αργότερα ο Συνεταιρισμός επελέγη από το Υπουργείο Απασχόλησης ως παράδειγμα καλής πρακτικής κοινωνικής ενσωμάτωσης ευάλωτων ατόμων και ως μοντέλο εφαρμογής για τις υπό ένταξη χώρες της Ε.Ε. Το 2014 του απονεμήθηκε το βραβείο «Health & Social Care Social Enterprise 2014» ως η κοινωνική επιχείρηση που ξεχώρισε για τη δράση και το όραμά της στον τομέα των υπηρεσιών υγείας.
Σταθμό για τον ΚΟΙΣΠΕ αποτελεί η λειτουργία της πολυδύναμης μονάδας με την επωνυμία «Caserma των βοτάνων» βασισμένη στα πρότυπα των θεραπευτικών αγροκτημάτων.
Επίσης από το 2016 μέχρι και σήμερα, ο ΚΟΙΣΠΕ συμμετέχει και υλοποίει αναπτυξιακά προγράμματα του Υπουργείου Υγείας αλλά και δράσεις όπως το Πρόγραμμα Επιχορήγησης Φορέων Κοινωνικής Οικονομίας της Περιφέρειας Ν. Αιγαίου, το Υπομέτρο 16.1 του Υπ. Αγροτικής Ανάπτυξης για τα Βιοενεργά Φυτά της Λέρου και την αξιοποίησή τους και τέλος το Πρόγραμμα ERASMUS σε συνεργασία με τον ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ και το Πανεπιστήμιο της Νάπολη Ιταλίας. Βεβαίως, δεν πρέπει να παραλείψουμε την αυτονόητη συμμετοχή του Κρατικού Θεραπευτηρίου η οποία -πέραν κάποιων εξαιρέσεων- διαχρονικά ήταν υποστηρικτική. Στο πλαίσιο των πολιτικών του Υπουργείου Υγείας για προτεραιοποίηση και διαρκή στήριξη της λειτουργίας των ΚΟΙΣΠΕ, η σημερινή διοίκηση του Κρατικού Θεραπευτηρίου εκτιμώντας την προσπάθεια και το παραγόμενο κοινωνικό έργο στηρίζει ενεργά τη δράση του συνεταιρισμού. Κλείνοντας θεωρώ ότι το κρισιμότερο σημείο αυτής της 20ετούς διαδρομής, αποτέλεσε η ιδεολογική ταύτιση των διοικήσεων και των μελών του συνεταιρισμού ιεραρχώντας και θέτοντας πάντα ως βασική προτεραιότητα την εξυπηρέτηση των κοινωνικών – θεραπευτικών στόχων. Για μας η επιχειρηματικότητα είναι το εργαλείο για κοινωνικό κέρδος, και όχι το αντίστροφο.

• Το πρωτοποριακό αυτό εγχείρημα, όχι μόνο τοπικά αλλά και πανελλαδικά, πόσο εύκολα έγινε αποδεκτό;
Ο Συνεταιρισμός, κλήθηκε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της πρώτης εφαρμογής του νόμου 2716/99. Τα προβλήματα αυτά ήταν απόρροια της καινοτομίας, της έλλειψης αντίστοιχων εμπειριών, της άγνοιας αλλά και εχθρότητας που επέδειξαν ορισμένοι απέναντι στο θεσμό των κοινωνικών συνεταιρισμών. Στην πορεία αυτή ο ΚΟΙΣΠΕ Δωδεκανήσου αποτέλεσε τον κυματοθραύστη των «παιδικών προβλημάτων» της κοινωνικής οικονομίας. Όλα αυτά τα χρόνια ακόμα και σήμερα, οι εργαζόμενοι και η διοίκηση του συνεταιρισμού, με υπομονή και επιμονή, μέσα σε αντίξοες συνθήκες, εργάζονται για την αυτονόητη, αλλά όχι πάντα δεδομένη, στήριξη του δικαιώματος στην εργασία. Η τοπική κοινωνία όπως και η ελληνική κοινωνία αντιμετώπισε το εγχείρημα με επιφυλακτικότητα, εύκολη διάθεση κριτικής και ενδεχομένως φοβικά. Με υπομονή, με προσήλωση στους κοινωνικούς στόχους και με ήπιες δράσεις αγωγής κοινότητας, αλλά κυρίως με το παραγόμενο έργο η προσπάθεια του ΚΟΙΣΠΕ έγινε αποδεκτή και αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας. Τα θετικά αποτελέσματα αυτής της δράσης στα πρώτα χρόνια λειτουργίας, αποτέλεσαν μπούσουλα και εργαλείο για τη ανάπτυξη των υπόλοιπων ΚΟΙΣΠΕ της χώρας. Πρέπει να σημειωθεί, ότι τα πρώτα χρόνια δεν υπήρξε καμία ουσιαστική μέριμνα για την στήριξη του θεσμού. Ωστόσο, από το 2015 και μετά η κεντρική εξουσία έχει αναλάβει πρωτοβουλίες για την περαιτέρω ανάπτυξη και στήριξη των ΚοιΣΠΕ πανελλαδικά. Βεβαίως οι ανάγκες και οι απαιτήσεις του ευάλωτου πληθυσμού συνεχώς αυξάνονται, άρα και η στήριξη θα πρέπει να είναι ανάλογη.
• Μιλήστε μας για τις δραστηριότητες του Οργανισμού και τα παραγόμενα προϊόντα τα οποία μάλιστα είναι και εξαιρετικής ποιότητας.
Ο ΚοιΣΠΕ Δωδεκανήσου ως σύγχρονη Μονάδα Ψυχικής Υγείας αναπτύσσει και προσαρμόζει τις δράσεις του ανάλογα με τα χαρακτηριστικά των ωφελούμενων και με στόχο τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας.
Οι υφιστάμενες δραστηριότητες και τα παραγόμενα προϊόντα είναι:
• Η μονάδα μελισσοκομίας και το εργαστήριο τυποποίησης μελιού. Το μέλι Λέρου «Άρτεμις» είναι ένα προϊόν εξαιρετικής ποιότητας και θρεπτικής αξίας, με υψηλή περιεκτικότητα σε γυρεόκοκκους θυμαριού, ευκαλύπτου κ.α. Επίσης έχει ιδιαίτερη πολιτισμική και κοινωνική αξία με δεδομένο ότι είναι το πρώτο τυποποιημένο προϊόν κοινωνικής επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα.
• Οι καλλιέργειες Αρωματικών Φαρμακευτικών Φυτών και το εργαστήριο τυποποίησης Βοτάνων Λέρου ΑΡΤΕΜΙΣ. Είναι βιολογικής καλλιέργειας και υψηλής αγροδιατροφικής αξίας. Η επεξεργασία τους γίνεται παραδοσιακά για το καλύτερο ποιοτικά αποτέλεσμα.
• Το εργαστήριο παραγωγής χειροποίητων γλυκών & αλμυρών εδεσμάτων μεσογειακής διατροφής.
• Το εργαστήριο ειδών λαϊκής τέχνης και χειροποιήματων από φυσικά και ανακυκλώσιμα υλικά.
• Η πιο πρόσφατη δραστηριότητα είναι το επισκέψιμο αγρόκτημα «Η Caserma των βοτάνων» που απλώνεται αμφιθεατρικά στον κόλπο του Λακκιού σε μια περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλους. Η λειτουργία του αγροκτήματος συνδέεται με την καλλιέργεια βοτάνων καθώς και με την ανάπτυξη ενός πρότυπου κέντρου προστασίας και αναπαραγωγής των μελισσών. Στην καρδιά του κτήματος στέκει επιβλητικά ένα ιστορικό μνημείο απομεινάρι της Ιταλοκρατίας. Μια Caserma (στρατώνας), η οποία από τη φάση της εγκατάλειψης και της απαξίωσης (είχε μετατραπεί σε στάνη) αποκαταστάθηκε με σεβασμό και μετατράπηκε σε πολυχώρο δημιουργικών και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Στο αγρόκτημα οι επισκέπτες μπορούν να γνωρίσουν τον κόσμο των βοτάνων της λέρικης γης και την θαυμαστή κοινωνία της μέλισσας. Παράλληλα έχουν την ευκαιρία για ένα ταξίδι στην πλούσια και ταραχώδη ιστορία της Λέρου, να γνωρίσουν την τοπική παράδοση και να βιώσουν γαστρονομικές εμπειρίες. Κατά γενική ομολογία η «Caserma των βοτάνων» είναι η κορωνίδα του Συνεταιρισμού που εμπεριέχει όλη τη συσσωρευμένη εμπειρία στις θεραπευτικές δομές και στην κοινωνική επιχειρηματικότητα που προβάλλει και αναδεικνύει τον πλούτο του νησιού συνεισφέροντας στην ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας, δημιουργώντας κοινωνικό κέρδος.
Στην Caserma των βοτάνων, ο τόπος και ο χρόνος έχουν ως επίκεντρο τον άνθρωπο. Τον άνθρωπο που πολέμησε, πόνεσε, αρρώστησε, εξορίστηκε, αντιστάθηκε, ταξίδεψε, δημιούργησε, μοιράστηκε και τελικά βρήκε την Ιθάκη του στη… Λέρο!
• Τι είναι αυτό που σας δίνει ώθηση να συνεχίσετε και να στοχεύετε ακόμα πιο ψηλά;
Κινητήρια δύναμη στην προσπάθεια αποτελεί η καθημερινή παρουσία των ανθρώπων μας. Το πρωινό χαμόγελο και η γλυκιά αυθεντική καλημέρα του Γιώργου, της Αφροδίτης, του Αντώνη, της Σοφίας, της Χαρούλας και των υπολοίπων εργαζομένων του Συνεταιρισμού που μας δείχνουν τον δρόμο των αξιών… Τον δρόμο της αξιοπρέπειας και του σεβασμού.