Τετάρτη 19 Απριλίου 2023 – ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΡΟΔΟΥ – Ώρα έναρξης 21:00 – Είσοδος Ελεύθερη
Δραματουργική επεξεργασία / Σκηνοθεσία / Ερμηνεία: Τάκης Μανωλόπουλος Σκηνογραφική και ενδυματολογική επιμέλεια: Τάκης Μανωλόπουλος Μουσική επιμέλεια, σύνθεση ωδής: Τάκης Μανωλόπουλος
Σύνθεση πρωτότυπης μουσικής, ηχητικός σχεδιασμός: Σωκράτης Γεωργιάδης
Photo credits: Μυρτώ Γεωργιάδη
Υποστήριξη παραγωγής: Ιωάννα Φασούλα, Μελίνα Βαμβακά, Λήδα Σάνταλα
«Και η μορφή να είναι το ένδυμα για το αληθινό και βαθύ νόημα…», Γυναίκα της Ζάκυθος
Η αγωνία του ποιητή Διονυσίου Σολωμού (1798-1857) υπήρξε πάντα η συνάφεια μεταξύ περιεχομένου και μορφής. Αυτό γίνεται φανερό με πολλούς τρόπους και κυρίως με το αποτέλεσμα όσων κειμένων του έχουμε στα χέρια μας πλέον. Τα γραπτά του, αυτόγραφα ή αντίγραφα, γνωρίζουμε ότι πέρασαν από πολλά χέρια και μελετήθηκαν όσο λίγα στην ελληνική γραμματολογία. Οι εκδόσεις του είναι επανειλημμένες και ιδιαίτερα η «Γυναίκα της Ζάκυθος» έχει σχολιασθεί και παρουσιαστεί από σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων. Το έργο δεν παραδίδεται από τον ποιητή πλήρες , ούτε έχει τίτλο – αυτός καθιερώνεται από τον πρώτο του εκδότη Κ.Καιροφύλλα (1927). Ο Σολωμός ξεκίνησε κατά την Πολιορκία του Μεσολογγίου, το 1826, όταν βρισκόταν ακόμη στην Ζάκυνθο και το 1829, στην Κέρκυρα συνέταξε σε τελική μορφή το κείμενο που παραδίδεται ως Τετράδιο Ζακύνθου, αρ. 13. Το επεξεργάζεται ξανά, ενώ η μεγάλη οικογενειακή δίκη, το 1833, σηματοδοτεί και μια τρίτη προσπάθεια. Εν τέλει το μοναδικού ύφους κείμενο του Δ.Σολωμού μοιάζει να έχει λάβει την πιο ολοκληρωμένη μορφή του από την πρώτη γραφή, με όλα τα σχόλια που κάνει ο ίδιος στο κείμενό του, διορθώνοντας και παραθέτοντας σκέψεις, κυρίως στα ιταλικά. Από την διπλή καταγωγή της παιδείας του, ιταλική και ελληνική, αναγνωρίζουμε τις δύο πιο σημαντικές επιρροές του οραματικού κειμένου: «Ω Διονύσιε Ιερομόναχε, το μέλλοντα θε να γένει τώρα για σε παρόν…». Αναφερόμαστε στην Αποκάλυψιν του Ιωάννη (περί το 95μ.Χ.), έργο προφητικό και εσχατολογικό από την ελληνική γραμματεία και στην Υπερκάλυψη του Ο.Φώσκολο,1778-1827 (Διδύμου κληρικού ελαχίστου προφήτου της Υπερκαλύψεως βιβλίον μοναδικόν), από την ιταλική/λατινική γραμματεία. Τα δύο πρωτότυπα έχουν τον χαρακτήρα την άμεσης λήψης προφητειών από θεού στους συγγραφείς. Κατά κάποιον τρόπο η επιλογή του προφητικού τρόπου μεγεθύνει και γενικεύει τα «μέλλοντα» αλλά και τα παρόντα, ανάγοντας τα πρόσωπα του έργου σε μορφές αλληγορικές και όχι πραγματικές. Το ίδιο ακριβώς θα μπορούσαμε να πούμε για τον Δ.Σολωμό και την Γυναίκα τ.Ζ., όταν διαβάζουμε τις πολλές προσπάθειες να ταυτοποιηθεί το κεντρικό πρόσωπο της ανώνυμης Γυναίκας και να αναζητηθεί μάλιστα στο οικογενειακό του περιβάλλον. Παρά την πραγματικότητα που μπορεί να τον εξωθούσε σε σατιρικές απόπειρες και παρά την αναμφισβήτητη συγγένειά του με το σκωπτικό ύφος που καλλιεργείται τόσο με τις Ομιλίες στη Ζάκυνθο, όσο και με την κομμέντια ντελ άρτε που μπορεί να είδε στην Ιταλία, θα λέγαμε ότι ο Δ.Σολωμός δεν έχει εδώ, μέσα από αυτό το κείμενο, μια ιδιοτελή αφορμή να σατιρίσει κάποιο υπαρκτό πρόσωπο. Μπορεί να είχε πολλές αντιπάθειες και προστριβές, αλλά το κείμενο μοιάζει να οδηγεί σε κάτι ευρύτερο, ανώτερο και πιο κοντά στο άλλο μεγάλο ποιητικό του σύνθεμα, τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Φαίνεται πως οι πολιορκίες του Μεσολογγίου, ειδικά η τελευταία (1825-1826), έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην συνολική παραγωγή της περιόδου εκείνης. Τα γεγονότα συγκλονίζουν τον διγενή και δίγλωσσο ποιητή, που προσπαθεί να διαπεράσει τα όρια της γλώσσας και να αγγίξει τη μορφή. Έτσι, δίνει τον προσωπικό του αγώνα, κυρίως εσωτερικό και ενίοτε εξωτερικό, με τρία διαφορετικά λογοτεχνικά τεκμήρια, που αγγίζουν με το ίδιο πάθος το θέμα της «ελευθερίας» . Μιλάμε για τον «Διάλογο», τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» και τη «Γυναίκα της Ζάκυθος». Η ελεύθερη δημιουργία στον Δ.Σολωμό είναι ο δικός του τρόπος να διαλέγεται με την εποχή του. Για τις εκδοτικές απόπειρες και βιβλιογραφία: https://zakynthos-museumsolomos.gr/i-ginaika-tis-zakythos.html
Μαρία Φραγκή, Phd – Τμήμα Θεατρικών Σπουδών-Πανεπιστήμιο Πατρών
Σκηνοθετικό Σημείωμα
Η δραματουργική επεξεργασία άντλησε το υλικό της απευθείας από το σολωμικό χειρόγραφο συμπεριλαμβάνοντας και τα τρία στάδια χρονικής συγγραφής του. Επίση ς έλαβε υπόψη όλες τις μεταγενέστερες εκδοτικές προσπάθειες και τη σχετική με το αντικείμενο βιβλιογραφία και αρθρογραφία. Σκοπός της είναι η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συνεκτικότητα για την καλύτερη νοηματοδότηση της πρόσληψης του έργου από το θεατή, καθώς και η άρση της «θρυλούμενης αινιγματικότητας» που το συνοδεύει, τόσο στην εκδοτική όσο και στην παραστασιακή του διαδρομή. Το αγωνιζόμενο Μεσολόγγι, η εμφύλια διαμάχη και η διχόνοια που εμπότιζε τους εκάστοτε εμπλεκόμενους τις μέρες του ξεσηκωμού, συνταράσσουν τον συγγραφέα, ο οποίος μορφοποιεί το αρχικό κείμενο σε εδάφια, προσδίδοντας βιβλικό τόνο στην αφήγηση του ιερομόναχου. Ο ποιητής συλλογίζεται τα θέματα που θα τον απασχολήσουν καθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής του, όπως αυτά της ελευθερίας και της δικαιοσύνης (κοινωνικής και θεϊκής), το ζήτημα της γλώσσας, την ουσία της τέχνης κ.ά.
Και αυτός είναι ο τρόπος που πολέμησε ο Σολωμός ως απάντηση όλων όσων τον κατηγορούν ότι δεν αρματώθηκε για την Ελλάδα, που μόλις τότε προσπαθούσε να αναγεννηθεί από τις στάχτες της. Στην παρούσα σκηνοθετική εκδοχή, τρία είναι τα κεντρικά πρόσωπα του έργου:ο ιερομόναχος, η γυναίκα και ο διάβολος. Ο Διονύσιος Σολωμός, ο οποίος ενδύεται τη μορφή του ιερομόναχου, μας εξιστορεί σε πρώτο πρόσωπο τη στάση ζωής και τις πεποιθήσεις μιας ανώνυμης Ζακυνθινής αριστοκράτισσας, τουρκόφιλης και «έχθρισας θανάσιμης του έθνους», που η ασχήμια, η κακία και η σκληρότητα της καρδιάς της, την καθιστούν ιδανικό όργανο των βουλήσεων του σατανά. Το απροκάλυπτο μίσος της εναντίον των προσφύγων που καταφθάνουν στη νήσο, ζητιανεύοντας για τον αγώνα της λευτεριάς (πραγματικό και συμβολικό) και η παραδειγματικά μελλοντική τιμωρία της, αποτελούν τη βασική υπόθεση του κειμένου. «Η κακία είναι το τέλος» μας ψιθυρίζει ο ποιητής, αποκαλύπτοντας το κρυφό μήνυμα που κομίζει και απευθυνόμενος σε ένα «στοχαστικό αναγνώστη», τον ωθεί να συλλογιστεί για την αδελφοκτονία που αλληγορικά ελλοχεύει στην πλοκή. Ο Διονύσιος Σολωμός, ο Διονύσιος Ιερομόναχος και η Γυναίκα της Ζάκυθος ως τρεις όψεις ενός κοινού κόσμου, όπου αντιπαρατίθεται το σκοτάδι με το φως, το ορατό με το αόρατο, το καλό με το κακό, η λογική με την τρέλα, μας απο-καλύπτουν ότι αυτό που τελικά θα επικρατήσει είναι και αυτό, κατ’ ουσίαν, ένα ζήτημα ελευθερίας και προσωπικής επιλογής. Δε δίστασε να αναγνωρίσει ότι ο άνθρωπος μετεωρίζεται ανάμεσα σε αντικρουόμενες εσωτερικές δυνάμεις και για να απελευθερωθεί χρειάζεται να βυθιστεί στα έγκατα του είναι του. Δημιουργώντας εφιαλτικά όνειρα και σκηνές ανάμεσα «στον φαινούμενο και στον αόρατο κόσμο», ο ιερομόναχος – Σολωμός ξέφρενος περιγελά τον ανθρώπινο φόβο.
Η σκηνοθετική προσέγγιση, με την επιλογή της μονοπρόσωπης αφήγησης (ήτοι, ένας μόνο ηθοποιός κυοφορεί και ενσαρκώνει όλα τα πρόσωπα) και την απλότητα των παραστασιακών μέσων, σε μια εν εξελίξει δοκιμή, φιλοδοξεί να καταστήσει διαχρονικά τα θέματα που απασχολούν το σολωμικό corpus, όπως το ζήτημα της ελευθερίας που ήδη προαναφέρθηκε, της αποδοχής των αντιθέσεων της ανθρώπινης ύπαρξης και του εξανθρωπισμού του Ανθρώπου. Μέσα από την παραδοχή καταστάσεων που αλλοιώνουν το αληθινό νόημα της Τέχνης και τελικά της ίδιας μας της ζωής, μας παρακινεί να μη γίνουμε « πρόσφυγες του ίδιου μας του εαυτού». Και εδώ είναι το προσωπικό σημείο συνάντησης και σκηνοθετικής οπτικής που καθιστά το κείμενο ικανό να μεταλαμπαδεύσει τις ιδέες του στο σήμερα. Ο Διονύσιος Σολωμός, αυτός ο γνωστός μας «άγνωστος» – στο πλέον προσωπικό του κείμενο- ισορροπεί ανάμεσα στο πεζό και στο ποίημα, στο σατυρικό και στο λυρικό, στη ρεαλιστική αφήγηση και στο όραμα. Βιώνοντας μια κατάδυση στο λυκόφως της τρικυμισμένης του ψυχής, μεσούσης της Ελληνικής επανάστασης, σε μια εποχή ταραγμένη όπου εκρηκτικά πάθη και συναισθήματα δημιουργούν πρόσωπα «αρπαγμένα» που αναζητούν απεγνωσμένα ταυτότητα. Σκύβει στο πηγάδι της ψυχής του, από όπου αναδύεται ο νάνος των στοχασμών, ο εκπρόσωπος του σκότους, ο δαίμονας της δικής του υπαρξιακής κατάστασης.
Η υποκριτική ερμηνεία προσπάθησε να ακολουθήσει τη ρυθμικότητα του κειμένου, κρατώντας τα στοιχεία της επτανησιακής ντοπιολαλιάς, που προσδίδουν μουσικότητα στον λόγο. Παράλληλα, επέλεξε την αμεσότητα της απεύθυνσης προς το κοινό, καταργώντας τον «τέταρτο τοίχο» και στοχεύοντας σε μια περισσότερο διαδραστική επικοινωνία με την πρόθεση να καταστήσει συμμέτοχους και συνένοχους τους θεατές. Αξίζει να σημειωθεί, ότι το αριστούργημα του Σολωμού έπεται του πρώτου πεζού κειμένου του, το «Διάλογο», στο οποίο αναπτύσσονται οι θέσεις του για το γλωσσικό ζήτημα, υποστηρίζοντας τη χρήση της δημοτικής γλώσσας. Στη « Γυναίκα της Ζάκυθος», θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι επιχειρείται η πρακτική εφαρμογή των παραπάνω ιδεών και απόψεων. Άλλωστε, η μόνη προσθήκη που υπάρχει στο λόγο σύμφωνα με τη σκηνοθετική παρέμβαση, είναι μία φράση από τον «Διάλογο» που εκφωνείται εν είδει παράβασης στο τέλος του κειμένου. Είναι ένα γλωσσικό ντοκουμέντο απαράμιλλης ομορφιάς που αποτελεί τεκμήριο της ιστορικότητας της ελληνικής γραμματείας. Ας κοινωνήσουμε λοιπόν το λόγο του ποιητή και ας αφουγκραστούμε την αγωνία του που άλλο δεν έχει στο νου, «πάρεξ ελευθερία και γλώσσα».
Υ.Γ. Ευχαριστώ θερμά την αγαπημένη φίλη Έλλη Παρασκευά για την ολόπλευρη συμπαράστασή της.
Τάκης Μανωλόπουλος – Ηθοποιός, Σκηνοθέτης, Καθηγητής Δραματικής τέχνης, Χορο-κινητικός θεραπευτής, Επιμελητής Αποασυλοποίησης του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ, Εκπαιδευτικός στη Δημόσια Εκπαίδευση, Κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Σπουδών του τμήματος Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ε.Α.Π. στη «Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων».
