Στις 7 Απριλίου υπεγράφη η δεύτερη στην ιστορία προγραμματική σύμβαση πολιτισμικής ανάπτυξης για την προστασία και ανάδειξη της Μεσαιωνικής Πόλης, 39 ολόκληρα χρόνια μετά την πρώτη!
Για την νέα προγραμματική σύμβαση μιλά στη «δ» η κυρία Κατερίνα Μανούσου-Ντέλλα, αρχιτέκτων, αναπληρώτρια προϊσταμένη του Τμήματος Μελετών και Έργων Υπηρεσίας Νεώτερων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Δωδεκανήσου. Αναφέρεται επίσης στην πρώτη προγραματκή σύμβαση και στα έργα που υλοποιήθηκαν. Εκείνο που σύμφωνα με την κα Μανούσου-Ντέλλα έχει ιδιαίτερη σημασία, είναι η παρουσία του κοινωνικού παράγοντα στο κοινωνικό σύνολο. Διαφορετικά τα ανακαινισμένα και συντηρημένα μνημεία, δεν θα είναι τίποτε παρά άδεια κελύφη.
• Κυρία Ντέλλα, είχατε ενεργή συμμετοχή στην υλοποίηση της πρώτης προγραμματικής σύμβασης για τη Μεσαιωνική Πόλη. Πώς ξεκίνησε η πρωτοβουλία αυτή τότε και ποια ήταν η εξέλιξη των πραγμάτων;
H πρώτη προγραμματική σύμβαση ξεκίνησε με την πρωτοβουλία του τότε δημάρχου Σάββα Καραγιάννη και του Ηλία Κόλλια που ήταν έφορος βυζαντινών αρχαιοτήτων και συνεπώς υπεύθυνος για τη Μεσαιωνική Πόλη.
Στα μέσα λοιπόν της δεκαετίας του 80, με πρωτοβουλία φωτισμένων ανθρώπων με πρωτοποριακές ιδέες, τόσο σε τοπικό όσο και σε κεντρικό επίπεδο, ξεκίνησε η σύγχρονη επέμβαση στην Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου με την υπογραφή της πρώτης πανελληνίως προγραμματικής συμφωνίας μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού, του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων και του Δήμου Ρόδου. Κοινός στόχος των συμβαλλομένων μερών, ήταν η αποκατάσταση-ανάδειξη του μνημειακού πλούτου της τειχισμένης πόλης, με έμφαση στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της.
Έγινε πειραματικά η αρχή με την παραχώρηση στο Δήμο Ρόδου 20 κτισμάτων, ιδιοκτησίας του ΤΑΠΑ, τα περισσότερα εκ των οποίων ήταν ερειπωμένα και έπρεπε να αναστηλωθούν για να στεγαστούν εκεί άπορες οικογένειες.
Ανάμεσα στα 20 ακίνητα ήταν και ο ξενώνας της Αγίας Αικατερίνης όπου κατοικούσαν 16 οικογένειες σε άθλιες συνθήκες. Και προκειμένου να προχωρήσει η συντήρηση και αναστήλωση του μνημείου, έπρεπε πρώτα να μεταστεγαστούν οι οικογένειες αυτές. Αρχικά σε προκατασκευασμένα κτίσματα που τοποθέτησε ο δήμος στην Πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα και στη συνέχεια στα ανακαινισμένα κτήρια στη Μ. Πόλη ή στις εργατικές κατοικίες στην περιοχή Αγίων Αποστόλων που τότε είχαν ανεγερθεί.
Ήταν μια καθοριστική στιγμή για τη διαχείριση και αναβίωση των μνημείων και των μνημειακών χώρων στην Ελλάδα, με στόχο την ένταξη τους στη ζωή της πόλης και την τελική απόδοση τους στους πολίτες, σε μια πρώιμη χρονική στιγμή όταν παγιώνονταν οι νέες διεθνείς αντιλήψεις για την Αρχιτεκτονική Κληρονομιά, αμέσως μετά την υπογραφή της Διακήρυξης του Άμστερνταμ το 1975.
Μαζί με τη συμμετοχή του κοινωνικού συνόλου παγιώθηκε η συλλογική λειτουργία του Ειδικού Τεχνικού Γραφείου που δημιουργήθηκε και η διεπιστημονική στελέχωση του για την αντιμετώπιση των σύνθετων προβλημάτων του υποβαθμισμένου οικιστικού συνόλου. Στην ομάδα συμμετείχαν κυρίως μηχανικοί όλων των ειδικοτήτων, αρχαιολόγοι αλλά και κοινωνιολόγος και νομικός.
Οι πρώτοι προβληματισμοί στις Επιτροπές έθεταν θέματα χάραξης πολιτικής για την ενίσχυση των παραδοσιακών τεχνών, της βιοτεχνίας και βέβαια τη βελτίωση της λειτουργίας και της εμφάνισης της πόλης.
Τα επόμενα χρόνια σημαδεύτηκαν από σημαντικές παρεμβάσεις, που κατά κανόνα οδήγησαν στο μετασχηματισμό και τη ριζική αναβάθμιση του μνημειακού χώρου, ενώ μετά το 1995 δημιουργήθηκαν κατάλληλες συνθήκες ίδρυσης και δεύτερου φορέα παρέμβασης στα μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων της παλιάς πόλης, αρμοδιότητας του Υπουργείου Πολιτισμού. Η ίδρυση της «Επιστημονικής Επιτροπής Παρακολούθησης Έργων στα Μνημεία της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου» το 1998 ήρθε ως φυσική συνέχεια του επιστημονικού διαλόγου, που είχε ξεκινήσει από το 1985.
• Ποιο ήταν το πρακτικό αποτέλεσμα της πρώτης προγραμματικής σύμβασης;
Το έργο που παρήχθη κατά την τριακονταετή περίοδο αναστηλωτικών επεμβάσεων, που συχνότατα εξελίχθηκαν παράλληλα με σημαντικές αρχαιολογικές ανακαλύψεις είναι μεγάλο και πολυδιάστατο και επισφραγίστηκε με την απονομή τριών τιμητικών διακρίσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης -Europa Nostra το 1997, το 2007 και το 2017. Έχει γίνει ευρέως γνωστό σε πανελλήνιο, πανευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο μέσα από πληθώρα επιστημονικών εκδόσεων παρουσίασης των μελετών και των έργων, αλλά και ανακοινώσεων και δημοσιεύσεων των συντελεστών του σε επιστημονικά φόρουμ, τοπικά και διεθνή συνέδρια και επιστημονικές περιοδικές εκδόσεις.
Η εικοσαετία 1995-2017 υπήρξε περίοδος υλοποίησης μεγάλων αναστηλωτικών προγραμμάτων, που σε ορισμένες περιπτώσεις εξελίχθηκαν σε ολοκληρωμένες παρεμβάσεις και έχουν ήδη αποδοθεί σε χρήση τωνπολιτών και των πολυάριθμων επισκεπτών της Ρόδου. Διαμορφώθηκε μία νέα αντίληψη στην ερευνητική προσέγγιση και ανάδειξη των μνημείων, τα οποία αντιμετωπίζονται πλέον όχι ως μεμονωμένα στοιχεία ,αλλά στα πλαίσια του άμεσου και ευρύτερου περιβάλλοντος αρχαιολογικού και αστικού χώρου αλλά και του φυσικού τοπίου ,στις ιδιαίτερες συνθήκες του οποίου εντάχθηκαν αρχικά.
Κατά την υλοποίηση των έργων εφαρμόστηκαν εξειδικευμένες εγκεκριμένες μελέτες στο πλαίσιο της αναστρεψιμότητας των επεμβάσεων, προκειμένου τα μνημεία και οι μνημειακοί χώροι να παραδοθούν με ασφάλεια στην επόμενη γενιά, διατηρώντας όλες τις μνήμες τους.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιόδου υπήρξε η δημιουργία ενός σύγχρονου μηχανισμού παρέμβασης, με δυνατότητες οργάνωσης μεγάλης κλίμακας εργοταξίων αυτεπιστασίας.
Μετά το 2004 δεν ανανεώθηκε η προγραμματική σύμβαση και διακόπηκε η συντονισμένη δράση των συναρμόδιων κρατικών φορέων για τη διαχείριση του μνημειακού συνόλου, που είναι ταυτόχρονα ένα ζωντανό κομμάτι της σύγχρονης πόλης της Ρόδου με κυρίαρχη την τουριστική υπερεκμετάλλευση.
Επίσης το 2016 καταργήθηκε η Επιστημονική Επιτροπή των Έργων που υλοποιήθηκαν στα μνημεία από το ΤΔΠΕΑΕ και τις υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού, αφήνοντας σημαντικό κενό στη συνέχεια των μεγάλων αναστηλωτικών προγραμμάτων, στη διαχείριση και τακτική συντήρησή μεγάλων μνημειακών χώρων και στην ένταξή τους στη ζωή των πολιτών.
• Φτάσαμε λοιπόν 39 χρόνια μετά, στην υπογραφή της δεύτερης προγραμματικής σύμβασης πολιτιστικής ανάπτυξης για τη Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου. Ποια είναι η άποψή σας για το νέο αυτό δεκαετές πρόγραμμα;
Η νέα προγραμματική σύμβαση πολιτισμικής ανάπτυξης είναι πιο διευρυμένη σε σύγκριση με την πρώτη. Το σημαντικό είναι ότι συμμετέχει μαζί με το Δήμο Ρόδου, τις Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού, η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και ο Ο.Δ.Α.Π. που έχει αντικαταστήσει το ΤΑΠΑ. Διότι η Μεσαιωνική Πόλη έχει μία ιδιαιτερότητα… Το δημόσιο έχει 300 ακίνητα στην ιδιοκτησία του. Θα δείτε γκρεμισμένα ακίνητα που ανήκουν στο δημόσιο και έχουν παραχωρηθεί κατά διαχείριση στον Ο.Δ.Α.Π. Πολλά από αυτά είναι ερείπια… Μιλάμε για «φιλέτα». Αν αναβαθμιστούν και δοθούν προς χρήση, θα αλλάξει η όψη της πόλης συνολικά.
Είναι σημαντικό να κάθονται όλοι οι εκπρόσωποι των συμβαλλόμενων μερών στο ίδιο τραπέζι και να παίρνουν αποφάσεις. Είναι φιλόδοξο και υλοποιήσιμο το πρόγραμμα. Χρειάζεται ωστόσο πολλή δουλειά. Ο κάθε συμβαλλόμενος φορέας έχει το δικό του ρόλο. Το ΥΠΠΟ π.χ. έχει αναλάβει την αναστήλωση κάποιων μνημείων, ο δήμος τα υπόγεια δίκτυα, το δίκτυο κυκλοφορίας ΑμεΑ, τις υποδομές της πόλης γενικότερα, τη δημιουργία ενός φωτοβολταϊκού πάρκου απ’ όπου θα παρέχεται δωρεάν ρεύμα στους μόνιμους κατοίκους…
Το Τμήμα Μελετών και Έργων Αναστήλωσης Μνημείων, Μουσείων και Πολιτιστικών Κτηρίων ειδικότερα, είναι η Τεχνική Διευθύνουσα Υπηρεσία που μπορεί να αναλάβει την υλοποίηση μεγάλων έργων στερέωσης -αποκατάστασης του μνημειακού κελύφους. Ήδη προχωρεί στην υλοποίηση έργων στα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης Ρόδου μέσω προγραμματικών συμβάσεων ή με χρηματοδότηση από εθνικούς ή κοινοτικούς πόρους, ενώ πέντε νέα σημαντικά έργα έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας με ορίζοντα ολοκλήρωσης το τέλος του 2025. Τα έργα αυτά περιλαμβάνονται στο φυσικό αντικείμενο της Προγραμματικής Σύμβασης, με στόχο την κατάλληλη αξιοποίησή τους και ένταξη στη ζωή των πολιτών.
Πρόκειται για τρία εμβληματικά μνημεία, το Νεοκλασικό Σχολείο του Κολλάκιου, το Οθωμανικό Αρχοντικό Χασάν Μπέη και τα οχυρωματικά σύνολα των τριών μόλων, (των Μύλων ,του Naillac και του Αγίου Νικολάου) και των επιθαλάσσιων οχυρώσεων από τον πύργο Naillac έως τον μόλο των Μύλων.
Στον πυρήνα του τουριστικού λιμανιού της σύγχρονης πόλης της Ρόδου, όπου πρωταρχική δραστηριότητα είναι η κρουαζιέρα, έχουν θεσμοθετηθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ζώνες προστασίας στις οποίες περιλαμβάνονται τόσο ο αρχαιολογικός χώρος του μόλου των Μύλων όσο και τα νεότερα διατηρητέα κτίσματα του ιταλικού λιμανιού.
Παράλληλα με το έργο αποκατάστασης του συγκροτήματος του Τελωνείου που μόλις ολοκληρώθηκε, προχωρεί και η ολοκλήρωση της αποκατάστασης- ανάδειξης του μόλου των Μύλων. Προβλέπεται να λειτουργήσει ως υπαίθριο μουσείο, με κατάλληλη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου και δημιουργία γραμμικά εξελισσόμενων χώρων πρόσβασης και περιπάτου που θα αναδεικνύουν κατά το δυνατόν τον αρχικό επιθαλάσσιο χαρακτήρα του μόλου και το ύψος των οχυρωμάτων.
• Που οφείλεται, κατά την άποψη σας η επίτευξη της προγραμματικής σύμβασης έπειτα από προσπάθειες ετών; Ωρίμασαν οι συνθήκες για να επιτευχθεί αυτό;
Έγιναν πολλές προσπάθειες από όλες τις δημοτικές αρχές, ήδη από την εποχή του Γιώργου Γιαννόπουλου. Εντατικοποιήθηκαν όμως στα τελευταία χρόνια.
Μπορώ να πω ότι ωρίμασαν περισσότερο οι συνθήκες στο Υπουργείο Πολιτισμού. Η ανανέωση της Προγραμματικής Σύμβασης ήταν πάγιο αίτημα των τοπικών φορέων και της τοπικής κοινωνίας όμως πραγματικά τώρα… συνέτρεχαν όλες οι προϋποθέσεις. Άλλωστε, πολλά μνημεία αντιμετωπίζονται με προγραμματικές συμβάσεις από το υπουργείο πολιτισμού.
Είναι άποψη της πολιτικής ηγεσίας του ΥΠΠΟ και ιδιαίτερα της Υπουργού, Λίνας Μενδώνη ότι χωρίς την τοπική κοινωνία, δεν είναι τίποτε εφικτό. Άρα νομίζω ότι κυρίως στο ΥΠΠΟ ωρίμασαν οι συνθήκες και υπογράφηκε τώρα η Προγραμματική Σύμβαση. Δεν φτάνει να αναστηλώσεις το κέλυφος, χρειάζεσαι και τον κοινωνικό παράγοντα.
Αναστηλώθηκαν μνημεία που είναι κλειστά… και μιλώντας για μνημεία εννοούμε λ.χ. το φάρο του Αγίου Νικολάου, ένα τόσο αγαπητό τοπόσημο για τους Ροδίτες και τους επισκέπτες οι οποίοι καταλήγουν σε κλειστές πόρτες.
Αυτό πρέπει να κάνει η νέα προγραμματική σύμβαση… Να ενισχύσει την παρουσία του ανθρώπου στα μνημεία. Είναι ένα οικιστικό σύνολο η Μ. Πόλη της Ρόδου και ένα οικιστικό σύνολο δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τον ανθρώπινο παράγοντα…
Ήταν μία καθ’ όλα ευτυχής συγκυρία γενικώς η υπογραφή της νέας προγραμματικής σύμβασης. Υπήρχε η πολιτική βούληση και παράλληλα εντάθηκαν οι προσπάθειες των τοπικών φορέων, ενώ υπήρχαν και τα χρηματοδοτικά εργαλεία. Το ταμείο ανάκαμψης είναι μία χρυσή ευκαιρία… Είχαμε καιρό να βρεθούμε σε τέτοια εποχή …παχιών αγελάδων.
• Θα ήθελα να κλείσουμε με ένα σχόλιό σας για το Εθνικό Θέατρο Ρόδου… ένα έργο που περίμενε για πολλά χρόνια η τοπική κοινωνία και που έχει περάσει σε φάση υλοποίησης…
Η αποκατάσταση του εθνικού θεάτρου θα προχωρήσει. Μη το φοβάστε καθόλου. Θα γίνει το έργο. Δεν υπάρχει καμία εκκρεμότητα. Έχει εξασφαλιστεί το ποσό που χρειαζόταν για το σύνολο του έργου (20 εκατομμύρια). Το έργο θα πρέπει να ολοκληρωθεί μέχρι τέλος 2025 (λόγω της χρηματοδότησης μέσω του ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας). Φορέας υλοποίησης είναι η ΠΝΑΙ που έχει δώσει εξετάσεις στο να τηρεί προθεσμίες. Είμαι πεπεισμένη ότι θα έχει ολοκληρωθεί το έργο εντός χρονοδιαγράμματος. Είναι καλές οι συνθήκες.
