Τα παραδοσιακά κάλαντα είναι ταυτισμένα με τις πιο τρυφερές αναμνήσεις των παιδικών μας χρόνων. Κι αν κάτι ενώνει τις εορτές του χθες με το σήμερα, αυτό είναι τα παραδοσιακά κάλαντα που ως έθιμο δεν έχει αλλοιωθεί στο πέρασμα του χρόνου, όπως συμβαίνει με άλλα έθιμα και παραδόσεις.
Από νωρίς το πρωί σήμερα Τρίτη 24 Δεκεμβρίου, παραμονή των Χριστουγέννων, παιδιά όλων των ηλικιών, έφηβοι, παρέες αλλά και πολιτιστικοί σύλλογοι και σωματεία, πόρτα – πόρτα σε κάθε γειτονιά και κάθε χωριό θα ψάλλουν τα παραδοσιακά κάλαντα, προμήνυμα της γεννήσεως του Θεανθρώπου.
Ο λαογράφος – ιστορικός κ. Σταύρος Γεωργαλλίδης διαθέτει στο αρχείο του φωτογραφίες, που αποτυπώνουν την εορταστική Ρόδο μίας άλλης εποχής. Μάλιστα, παραχωρώντας φωτογραφίες προς δημοσίευση από το πλούσιο αρχείο του στη «δ» σχετικά με τον εορτασμό των Χριστουγέννων σε προηγούμενες δεκαετίες, είχε αναφέρει σχετικά: «Στολισμοί μέσα από την Παλιά Πόλη μέχρι τα Μαράσια και το Μανδράκι, που τα φτωχά εκείνα χρόνια ήμασταν τόσο πλούσιοι σε αγάπη και αισθήματα. Που μπορούσαμε να επιβιώσουμε παίρνοντας το δώρο μας και πλημμυρίζαμε τα σπιτικά μας με αγαθά και όμορφες χειροποίητες μυρωδιές των γλυκών και των ψητών, και πάντα με ένα μεγάλο χαμόγελο και ευχές που τα μοιράζαμε ο ένας στον άλλον, όταν συναντιόμασταν στους παραδοσιακούς ξυλόφουρνους με τις δανικές μαύρες λαμαρίνες, με γεμάτες μελομακάρονα και κουραμπιέδες, και με τα παραδοσιακά ψητά των Χριστουγέννων για να μας τα ψήσουν. Δυστυχώς τα χάσαμε όλα αυτά, μόνο μερικές οικογένειες κρατάνε τις παραδόσεις και σώζονται μέχρι σήμερα τα ήθη και τα έθιμά μας. Οι υπόλοιποι “πλαστικοποιηθήκαμε” και είμαστε τυλιγμένοι με το δίχτυ της μεγαλομανίας, της επίδειξης, της πολιτικής, και του “εγώ” χάνοντας έτσι τα καλύτερά μας χρόνια».
Μάλιστα, σε μία από τις φωτογραφίες απεικονίζονται και εκπρόσωποι του Σωματείου «ΔΙΑΓΟΡΑΣ», να λένε τα κάλαντα στην Παλιά Πόλη για να συγκεντρώσουν χρήματα προς ενίσχυση του Συλλόγου.
Τα κάλαντα ψάλλονται κυρίως από παιδιά αλλά και από ενήλικα άτομα, είτε μεμονωμένα είτε καθ’ ομάδας, που πηγαίνουν σε σπίτια, καταστήματα, δημόσιους χώρους κ.λπ. με τη συνοδεία του πατροπαράδοτου μεταλλικού τριγώνου, αλλά ενίοτε και άλλων μουσικών οργάνων.
Κύριος σκοπός των τραγουδιών αυτών είναι μετά τις αποδιδόμενες ευχές τα “Χρόνια Πολλά” το φιλοδώρημα είτε σε χρήματα (σήμερα) είτε σε προϊόντα (παλαιότερα).
Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό, στη συνέχεια αναγγέλλουν τη μεγάλη χριστιανική εορτή που φθάνει και καταλήγουν σε ευχές. Χαρακτηριστικό σημείο είναι η γλώσσα στην οποία αυτά ψάλλονται, στη καθαρεύουσα, καταδηλούντα την άμεση καταγωγή τους από τους Βυζαντινούς χρόνους, τις Καλένδες του Ιανουαρίου που γιορτάζονταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα.
Ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων παραλλαγών είχε ως αποτέλεσμα να διακρίνονται αυτά σε εθνικά και στα τοπικά ή παραδοσιακά (κατά περιοχή). Στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές μόνο στον ελλαδικό χώρο.
Αν και αρχικά η Εκκλησία απέρριψε τα κάλαντα ως ειδωλολατρικό έθιμο, στη συνέχεια το αποδέχτηκε και το αφομοίωσε σε τόσο μεγάλο βαθμό, που κατέληξε να αποκτήσει καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο.
Εκτός αυτού, καθιερώθηκε να λέμε τα κάλαντα όχι μόνο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αλλά πριν από όλες τις μεγάλες γιορτές όπως τα Χριστούγεννα, τα Φώτα, του Λαζάρου, των Βαΐων κλπ.
Σε κάθε περίπτωση, τα κάλαντα εκτός από τα χαρμόσυνα μηνύματα των γιορτών, φέρνουν και ευχές για καλή τύχη στους νοικοκύρηδες των σπιτιών, αλλά και σε όλο τον κόσμο.
ΚΑΛΑΝΤΑ
Σήμερα εκτός των παραπάνω έχουν εισαχθεί και διάφορα χριστουγεννιάτικα τραγούδια με επιρροές από το εξωτερικό, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται κάποιες φορές επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά.
Ετσι και στα Δωδεκάνησα, οι παραλλαγές είναι πολλές, στο πέρασμα των ετών, όμως έχει κυρίως επικρατήσει η γνωστή εκδοχή:
Καλήν εσπέραν άρχοντες,
κι αν είναι ορισμός σας,
Χριστού την Θείαν
γέννησιν,
να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον,
εν Βηθλεέμ τη πόλη,
οι ουρανοί αγάλλονται,
χαίρει η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται,
εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών,
και ποιητής των όλων.
Σ’ αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε,
πέτρα να μην ραγίσει,
και ο νοικοκύρης
του σπιτιού,
χίλια χρόνια να ζήσει.
Ωστόσο, υπάρχουν και παραδοσιακά κάλαντα Χριστουγέννων που είναι ταυτισμένα με τα Δωδεκάνησα. Οι περισσότερες παραλλαγές αφορούν στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.
Να σημειωθεί ότι σε ορισμένα χωριά της Ρόδου, όπως είναι τα Σιάννα και ο Μονόλιθος, τα κάλαντα λέγονται τις βραδινές ώρες.
Ως προς τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα, υπάρχουν καταγεγραμμένα ανά περιοχή με διάφορες παραλλαγές.
ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΩΝ
Αυτή είναι η ημέρα
όπου ήρθ᾿ ο Λυτρωτής
από Μαριάμ Μητέρα,
εκ Παρθένου γεννηθείς.
Άναρχος αρχήν λαμβάνει
και σαρκούται ο Θεός,
ο Αγέννητος γεννάται
εις την φάτνην ταπεινός.
Άγγελοι το νέο λέγουν
εις ποιμένας και βοσκούς
ο Αστήρ το θαύμα δείχνει
εις τους μάγους
και σοφούς.
Οι τρεις μάγοι ξεκινάνε
τ’ άστρο έχουν βοηθό
τη σπηλιά ψάχνουν
να βρούνε
με τον άγιο Θεό.
Λίβανο χρυσό και σμύρνα
να του παν’ επιθυμούν
τη μικρή γλυκιά μορφή του
σκύβουν και
την προσκυνούν.
Όσοι έχετε στα ξένα
να δεχθείτε με καλό
και του χρόνου με υγεία
τον Θεό παρακαλώ.
ΚΑΛΥΘΙΕΣ
Χριστούγεννα πρωτούγεννα πρώτη αρχή του χρόνου
εβγείτε δείτε μάθετε πως ο Χριστός γεννάται
γεννάται για να θρέφεται με μέλι και με γάλα
το μέλι τρων’ οι άρχοντες το γάλα οι αφεντάδες
αν είσθε από
τους πλούσιους φλουριά
μην τα λυπάστε
αν είσθε από τους φτωχούς ένα ζευγάρι κότες
εσάς καληνυχτίζουμε
πέσετε κοιμηθήτε
ολίγον ύπνον πάρετε
και ευθύς να σηκωθείτε
στην εκκλησιά τρέξετε
με όλην προθυμία
και του Θεού ν’ακούσετε την Θεία λειτουργία
που πάνω που το σπίτι σας έχει μια περιστέρα
ανοίξετε την πόρτα σας
να πούμε καλησπέρα.
ΚΑΡΠΑΘΟΥ
Καλήν εσπέραν, άρχοντες,
αν είναι ορισμός σας,
Χριστού τη Θεία γέννηση
να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον, εν Βηθλεέμ τη πόλει,
οι ουρανοί αγάλλονται,
χαίρε η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται,
εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών
και ποιητής των όλων.
Εκ της Περσίας έρχονται
τρεις μάγοι με τα δώρα,
άστρο λαμπρό τους οδηγεί,
χωρίς να λείψει ώρα.
Έφτασαν στην Ιερουσαλήμ,
με πόθο ερωτούσι,
πού εγεννήθη ο Χριστός,
να πάν’ να τον ευρώσι.
Διά Χριστόν ως ήκουσε
ο βασιλεύς Ηρώδης
αμέσως εταράχτηκε
κι έγινε θηριώδης.
Διατί πολλά φοβήθηκε
διά τη βασιλεία,
μην του τη πάρει ο Χριστός
και χάσει την αξία.
ΚΑΛΑΝΤΑ ΟΛΥΜΠΟΥ ΚΑΡΠΑΘΟΥ
«Καλήν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σας
Χριστού τη Θεία γέννηση να πω στ’ αρχοντικό σας:
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει,
Οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρετ΄η φύσις όλη
Εν τω σπηλαίω τίκτεται,
εν φάτνη των αλόγων
Ο Βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων…
Χρόνια πολλά ευχόμαστε στην οικογένειά σας,
Και του Χριστού η γέννησις να ΄ναι βοήθειά σας»
ΚΑΣΟΥ
Τα Κάλαντα των Χριστουγέννων
Καλήν εσπέρα άρχοντες,
αν είναι ορισμός σας
Χριστού τη θεία γέννηση να πω στα αρχοντικό σας:
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει
οι ουρανοί αγάλλονται
χαίρει η φύση όλη.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει
οι ουρανοί αγάλλονται
χαίρει η φύση όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται
εν Φάτνη των αλόγων
Βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων
πλήθος αγγέλων ψάλουσι το Δόξα εν Υψίστοις
εν τούτω άξιον εστί, των ποιμένων πίστις.
Εκ της Περσίας έρχονται τρεις μάγοι με τα δώρα
άστρο λαμπρό τους οδηγεί δίχως να λείψει ώρα.
Φτάνοντας στην Ιερουσαλήμ με πόθο ερωτούσει
που εγεννήθει Χριστός
να πα να τον ευρούσι.
Και για Χριστός τους
ήκουσε βασιλιάς Ηρώδης
αμέσως εταράχτηκε και
έγινε θηριώδης.
Γιατί πολλά φοβήθηκε
δια την βασιλεία
μη του την πάρει Χριστός και χάσει την αξία.
Κράξει τους μάγους και ρωτά πού Χριστός γεννάται
εις Βηθλεέμ τη ξέρουμε
ως γραφή διηγάτε.
Τους είπε να ηπάγουσι
και όπου τον ευρούσιν
αφότου προσκυνήσουσι
να πα να του ειπούσι.
Όπως υπάγει και αυτός
για να τον προσκυνήσει
με δόλον μισόχριστός για να τον αφανίσει.
Φεύγουν οι μάγοι, φεύγουσι και τον αστέρα βλέπουν
φως θεϊκό κατέβαινε και
με χαρά προτρέχουν
Φθάνοντας εις το σπήλαιο βρίσκουν την Θεοτόκο
που κρατά στις αγκάλες της, τον Άγιο της Τόκο.
Γονατιστοί τον προσκυνούν και δώρα του χαρίζουν
σμύρνα, χρυσό και λίβανο, Θεό τον ευφημίζουν.
Τα σμύρνα μεν ως άνθρωπο, χρυσόν ως βασιλέα
τον λίβανο δε ως Θεόν ’ όλη την ατμοσφαίρα.
Αφού τον προσκυνήσασι ευθύς πάλι μισεύουν
και τον Ηρώδη μελετούν να πάνε για να εύρουν.
Πλην άγγελος εξ ουρανού βγαίνει τους εμποδίζει
από αλλού να πορευθούν αυτός τους διορίζει.
Και πάλι άλλος άγγελος, τον Ιωσήφ προστάζει
εις Αίγυπτον να πορευθεί και ’κεί να ησυχάσει.
Να πάρει και την Μαριάμ μαζί με τον υιό της
γιατί Ηρώδης τον ζητεί τον τόκο τον δικό της.
Μη βλέποντας ο βασιλιάς τους μάγους να γυρίζουν
εις Βηθλεέμ εμπρόσταξε παιδί να μην αφήσουν.
Χιλιάδες δεκατέσσαρες, σφάζου(ν) σε μίαν ημέρα
κλαυθμό, δαρμό και οδυρμό που ’χε κάθε μητέρα.
Και επληρώθη το ρηθέν προφήτου Ησαΐου
μετά των άλλων προφητών και του Ιερεμίου.
Φωνή ηκούσθη εν Ραμά Ραχήλ τα τέκνα κλαίει
παραμυθείν ουκ έλεγε,
ότι αυτός ουκ έχει.
Ιδού όπως σας είπαμε όλη την ιστορία
του Ιησού μας του Χριστού γέννηση την Αγία.
