Χάρτη με 10 ρέματα, που εξέβαλλαν στην θαλάσσια περιοχή της Ιξιάς, της Ιαλυσού και της Κρεμαστής, τα οποία έχουν πλέον «απαλλοτριωθεί» από ανεύθυνα ανθρώπινα χέρια, κατά τρόπο εγκληματικό, προκαλώντας το μένος της φύσης, σχημάτισε ο προϊστάμενος του ΠΕΧΩ Δωδεκανήσου κ. Νικόλαος Φαρμακίδης, καταγγέλλοντας για αδιαφορία τις αρμόδιες αρχές.
Τα τελευταία τριάντα χρόνια, στο νησί της Ρόδου και ειδικότερα σε συγκεκριμένους οικισμούς καταγράφεται κάθε πενταετία περίπου, μια καταστροφική πλημμυρική κατάσταση, ιδιαίτερα στους οικισμούς Αρχαγγέλου, Αφάντου, Λάρδου και Ιξιάς.
Οι καταστάσεις αυτές έχουν επανειλημμένα περιγραφεί και έχουν προταθεί μέτρα αντιμετώπισής τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν συνταχθεί και εξειδικευμένες μελέτες. Τα αίτια είναι σαφή και γνωστά σε όλους μας και ως εκ τούτου κάθε προσπάθεια απόδοσης των καταστροφών σε αντίξοες καιρικές συνθήκες, δεν είναι αληθινή.
Υπάρχουν δύο κύριοι παράγοντες που προκαλούν αυτές τις καταστροφές, η αλόγιστη και παράνομη δόμηση και η καταστροφή των χειμάρρων, των διαδρόμων απορροής των ομβρίων υδάτων που προέρχονται από τις λεκάνες απορροής, που σχηματίζουν τα βουνά γύρω από τους οικισμούς.
Ο αντεισαγγελέας Πλημμελειοδικών Ρόδου κ. Ιωάννης Μητσιόπουλος, που χειρίζεται τη δικογραφία, που σχηματίστηκε για τις πλημμύρες στΆ Αφάντου, στη Λάρδο και στον Αρχάγγελο τον Ιανουάριο του 2011, παρήγγειλε αρμοδίως στην Πταισματοδίκη Ρόδου να λάβει ανωμοτί καταθέσεις εντός 20ημέρου από τους πρώην δημάρχους Αφάντου κ. Σ. Διακοσταματίου, Λινδίων κ. Εμμ. Παλλά, Αρχαγγέλου κ. Αλ. Παπουρά, από τον περιφερειάρχη Νοτίου Αιγαίου κ. Ι. Μαχαιρίδη, τον δήμαρχο Ρόδου κ. Στάθη Κουσουρνά, τον εκπρόσωπο της κοινοπραξίας ΕΡΓΟΝ Διεθνής – ΕΡΚΑΤ ΑΕ κ. Β. Θεοχάρη, τον προϊστάμενο της ΕΥΔΕ του Υπουργείου Υποδομών κ. Ανδρέα Πολάκη.
Από τότε μέχρι σήμερα, παρά τη δυσμενή εμπειρία δεν έγιναν έργα για την άρση της επικινδυνότητας με αποτέλεσμα να επαναληφθούν τα πλημμυρικά φαινόμενα τη Δευτέρα στΆ Αφάντου και στον Αρχάγγελο.
Επιπλέον παρότι υφίσταται μελέτη από το 2012 για την αντιπλημμυρική προστασία της Ιαλυσού, που προβλέπει μάλιστα την αλλαγή της ροής του ποταμού ο οποίος δεν φέρεται να έχει εγκιβωτιστεί σωστά, αυτή δεν υλοποιήθηκε. Αποτέλεσμα ήταν οι πλημμύρες της περασμένης Παρασκευής.
Σημειώνεται ότι σύμφωνα με το άρθρο 6 του Κτιριοδομικού Κανονισμού Αποφ. 3046/304/89 (ΦΕΚ-59/Δ/3-2-89) ΔΟΜΗΣΗ ΚΟΝΤΑ ΣΕ ΡΕΜΑΤΑ (η διάταξη αυτή ισχύει σε περιοχές εντός και εκτός σχεδίου καθώς και σε οικισμούς που προϋπάρχουν του 1923 (άρθρο 36 του Κανονισμού)):
– Απαγορεύεται απολύτως η δόμηση μέσα στην έκταση που περικλείεται από τις οριογραμμές του ρέματος.
– Επιτρέπεται η δόμηση έξω από την έκταση της προηγούμενης περίπτωσης σύμφωνα με τους όρους δόμησης της περιοχής, μόνο εφόσον έχουν κατασκευαστεί τα έργα διευθέτησης του ρέματος.
Ο κ. Φαρμακίδης τόνισε ότι, κάθε πράξη που υποκαθιστά το ρέμα με αγωγούς οποιασδήποτε μορφής, ορθογώνιους ή κυκλικούς, είναι παράνομη και αντισυνταγματική.
Επιπλέον όταν υπάρχει ρέμα οφείλει η Διοίκηση, πριν προβεί στην πολεοδομική ρύθμιση, να σταθμίσει τις επιπτώσεις της εντάξεως στο ευρύτερο περιβάλλον, με το οποίο συνδέεται οργανικά το ρέμα και να καθορίσει τους αναγκαίους περιβαλλοντικούς όρους για την εναρμόνιση της πολεοδομικής ρυθμίσεως με την αποστολή του ρέματος. Ακόμη, από το γεγονός ότι το Σύνταγμα προστατεύει το φυσικό περιβάλλον, αβιάστως συνάγεται ότι ο χώρος, τον οποίο καταλαμβάνει το ρέμα, μετά την κατά τα ανωτέρω οριοθέτησή του, δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως οικοδομήσιμος χώρος ή ως χώρος προοριζόμενος για την ανέγερση κοινωφελών κτηρίων, αλλά αποκλειστικώς ως κοινόχρηστος χώρος, αποκλειόμενης κάθε εργασίας επιχώσεως ή καλύψεως του ρέματος.
Ο έλεγχος τήρησης των κειμένων διατάξεων για τα υδατορέματα στα διοικητικά όρια κάθε νομού ασκείται από τις αρμόδιες τεχνικές υπηρεσίες της οικείας Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης. Με τον Ν.3852/2010 «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης – Πρόγραμμα Καλλικράτης», η αρμοδιότητα εκχωρήθηκε στην Περιφέρεια.
Ο κ. Φαρμακίδης κατήγγειλε επίσης ότι σε περιπτώσεις που το ΠΕΧΩ Δωδεκανήσου εγγράφως επεσήμανε την κατάληψη των ρεμάτων από κτίσματα, δεν υπήρξε καμιά αντίδραση από της αρμόδιες υπηρεσίες της Νομαρχίας, στις οποίες είχε απευθυνθεί.
Εξειδικεύοντας τα ανωτέρω για τους οικισμούς Αρχαγγέλου και Αφάντου ο κ. Φαρμακίδης επεσήμανε ότι είναι οικισμοί άνω των 2000 κατοίκων και βάσει του θεσμικού πλαισίου που ισχύει στους οικισμούς αυτούς, μπορούν να κτίζονται οικοδομές μόνο στο τμήμα που με διοικητική πράξη έχει χαρακτηριστεί ως προϋφιστάμενο του 1923.
Για να μπορέσουν οι οικισμοί αυτοί να επεκταθούν πρέπει να θεσμοθετηθεί Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο και στη συνέχεια Πολεοδομική Μελέτη και Μελέτη Εφαρμογής.
Χωρίς αυτές τις μελέτες δεν μπορεί να επεκταθεί ένας οικισμός, όπως αυτών του Αρχαγγέλου και του Αφάντου.
Η Πολεοδομική Υπηρεσία σε αντίθεση με τις παραπάνω διατάξεις, επέτρεψε την επέκταση του οικισμού Αφάντου, κυρίως προς νότο, δηλαδή χωρίς να προηγηθεί ΓΠΣ, Πολεοδομική Μελέτη και πράξη εφαρμογής. Με αυτόν τον τρόπο επέτρεψε τη δόμηση σε περιοχές που ενδεχομένως δεν ήταν δυνατή, αλλά κυρίως περιέλαβε ρέματα που η δόμηση μείωσε κατά πολύ το απαιτούμενο εύρος των. Επίσης σε πολλά σημεία των περιοχών αυτών, που έχουν δομηθεί κατά παράβαση των διατάξεων, εκτός των πλημμυρών μπορεί να παρουσιαστούν και φαινόμενα κατολίσθησης των εδαφών, τα οποία θα πρέπει να ελεγχθούν από γεωλογική μελέτη. Η επέκταση, που παρανόμως επετράπη, παρέκαμψε στην ουσία όλες εκείνες τις πρόνοιες που έπρεπε να ληφθούν για την αντιμετώπιση όλων των προβλημάτων.
Πρωτίστως η αρμοδιότητα της αστυνόμευσης ανήκε στις Τεχνικές Υπηρεσίες της τότε Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης και τώρα της Περιφέρειας. Οι υπηρεσίες αυτές έπρεπε να ελέγξουν και να ζητήσουν την κατεδάφιση όλων των παρανόμων κατασκευών, (οικοδομές, τοιχία, οχετοί κλπ τεχνικά έργα), που δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του κάθε ρέματος, διασφαλίζοντας την ομαλή απορροή των υδάτων με πρόβλεψη 50ετίας τουλάχιστον.
Η κατάσταση που επικρατεί στο ρέμα που βρίσκεται στην περιοχή του Γυμνασίου Αφάντου είναι απαράδεκτη, καθώς και εκείνη στο δυτικό ρέμα που είναι παρακείμενο του δρόμου προς Ψίνθο, από το οποίο προφανώς πλημμυρίζει το μεγαλύτερο μέρος του οικισμού.
Ο οικισμός Αρχαγγέλου έχει υποστεί στο παρελθόν πολλές καταστροφές λόγω πλημμυρικών φαινομένων. Οι καταστροφές αυτές οδήγησαν στην σύνταξη μελέτης αντιπλημμυρικής προστασίας από τον Δήμο Αρχαγγέλου, η οποία όμως απορρίφτηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ με το εξής κύριο αιτιολογικό (Α.Π. 108753/4.11.99), «Είμαστε αντίθετοι με την φιλοσοφία σχεδιασμού του έργου γιατί επιταχύνει την απορροή των πλημμυρικών παροχών προς την θάλασσα με αποτέλεσμα την μείωση διήθησης των επιφανειακών νερών στο υπέδαφος. Επιπλέον δεν συμφωνούμε κατΆ αρχήν με διευθετήσεις ρεμάτων και εγκιβωτισμό της κοίτης τους, ιδιαίτερα με οπλισμένο σκυρόδεμα».
Στην συνέχεια υποβλήθηκε νέα αντιπλημμυρική μελέτη, της οποίας οι περιβαλλοντικοί όροι εγκρίθηκαν με την ΚΥΑ οικ. 100092/5.1.01 (Α΄ φάση αντιπλημμυρικής προστασίας του Δήμου Αρχαγγέλου).
Ο Δήμος όμως αντί να υλοποιήσει την εγκεκριμένη αντιπλημμυρική μελέτη, επιμένει στο να ζητά την διάστρωση της κοίτης των χειμάρρων με μπετόν και την επικάλυψή των. Με το Α.Π. οικ. 136767/24.2.09 έγγραφο του ΥΠΕΧΩΔΕ, απορρίπτεται και νέα προσπάθεια εγκιβωτισμού των ρεμάτων από οπλισμένο σκυρόδεμα και η διάστρωσή των με μπετόν.
Μετά την απόρριψη της μελέτης αυτής από το ΥΠΕΧΩΔΕ, ο Δήμος την υπέβαλε στο ΠΕΧΩ Δωδεκανήσου, μειώνοντας την έκταση ώστε να εμπίπτει στις αρμοδιότητές της συγκεκριμένης υπηρεσίας. Το ΠΕΧΩ αρνήθηκε την έγκρισή της και μετά την επιμονή του δημάρχου τέθηκε το ερώτημα στο ΥΠΕΧΩΔΕ τον Φεβρουάριο του 2010 καταγγέλλοντας μεταξύ άλλων ότι έχουν εγκιβωτιστεί παράνομα περίπου 1500 μέτρα ρεμάτων.
Αντί, λοιπόν, να γίνουν αντιπλημμυρικά έργα, ο πρώην Δήμος Αρχαγγέλου συνέχισε να εγκιβωτίζει παράνομα τα ρέματα, για να τα μετατρέψει σε δρόμους και χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων.
Οι Τεχνικές Υπηρεσίες της πρώην Νομαρχίας, δεν επενέβησαν με κανένα τρόπο για να αποτρέψουν ή να αποκαταστήσουν τις καταστροφικές παρεμβάσεις.
Σύντομη τεχνική έκθεση για
τα πλημμυρικά φαινόμενα της Ρόδου
Δρ. ΛΕΚΚΑΣ ΕΥΘΥΜΗΣ
Καθηγητής Δυναμικής
Τεκτονικής Εφαρμοσμένης
Γεωλογίας & Διαχείρισης
Φυσικών Καταστροφών
Αντιπρόεδρος Οργανισμού
Αντισεισμικού Σχεδιασμού & Προστασίας Πρόεδρος Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας
Δρ. ΔΙΑΚΑΚΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ
Μηχανικός Περιβάλλοντος, MSc, PhD
1. Γενικές παρατηρήσεις
Η πλημμύρα εκδηλώθηκε στο βόρειο τμήμα του νησιού στους οικισμούς Ιαλυσός, Κρεμαστή, Παστίδα και Φαληράκι όπου καταγράφεται με βάση το πλημμυρικό ιστορικό του τελευταίου αιώνα ο υψηλότερος πλημμυρικός κίνδυνος στο νησί (Diakakis et al. 2012) (Εικ. 1).
Το φαινόμενο είχε ως αιτία μια ισχυρή καταιγίδα υψηλής έντασης – μικρής διάρκειας, η οποία οδήγησε σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα σε μια πλημμύρα τύπου “Flash flood” (ή ξαφνική πλημμύρα). Ο τύπος αυτός πλημμύρας αποτελεί την πλειοψηφία των πλημμυρών στον Μεσογειακό χώρο και στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στο νότιο τμήμα της χώρας, όπου οι υδρολογικές λεκάνες έχουν μικρή έκταση.
Η καταιγίδα παρουσίασε ιδιαίτερα υψηλό ύψος βροχής για το διάστημα που διήρκεσε. Ο σταθμός του Αστεροσκοπείου στο Αεροδρόμιο της Ρόδου κατέγραψε 79mm βροχόπτωσης, το οποίο αντιστοιχεί σε περίπου 79 κυβικά μέτρα νερού (ή τόνους νερού) ανά στρέμμα. Η ποσότητα αυτή έπεσε από τις 14.40 το απόγευμα μέχρι τις 19.10 στις 22.11.2013. Η συνολική βροχόπτωση της ημέρας ξεπέρασε τα 100mm αλλά η βροχόπτωση που οδήγησε στα πλημμυρικά φαινόμενα του απογεύματος της 22ας Νοεμβρίου αντιστοιχεί στα 79mm.
Από μόνη της η ποσότητα αυτή είναι πιθανό να οδηγούσε σε πλημμυρικά φαινόμενα στα ρέματα της περιοχής όπως αυτά της Ιαλυσού και της Κρεμαστής, χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Παρόλα αυτά διαπιστώθηκε ότι η ανθρώπινη παρέμβαση επιδείνωσε το φαινόμενο σημαντικά, καθώς:
1. Σε πολλά σημεία η διατομή των ρεμάτων έχει μειωθεί σημαντικά λόγω της κατασκευής οικημάτων και άλλων κατασκευών και της χρήσης της γης παραπλεύρως των ρεμάτων.
2. Οι οικισμοί είναι χτισμένοι στο παραλιακό μέτωπο με τέτοιο τρόπο ώστε μπλοκάρουν την έξοδο των υδάτων προς τη θάλασσα.
Το φαινόμενο θεωρείται με βάση την εμπειρία σπάνιο. Η σπανιότητά του όμως η οποία προκύπτει από τη στατιστική των μετεωρολογικών δεδομένων της περιοχής αναμένεται να εξακριβωθεί σε επόμενη φάση.
2. Παραδείγματα όμοιων φαινομένων
Παρά τη σπανιότητα του φαινομένου, υπάρχουν πολυάριθμες αντίστοιχες καταστροφές από ξαφνικές πλημμύρες. Μερικά τυπικά παραδείγματα είναι:
• Νοέμβριος 1961, Λεκανοπέδιο Αθηνών
• Νοέμβριος 1977, Λεκανοπέδιο Αθηνών
• Οκτώβριος 1994, Λεκανοπέδιο Αθηνών
• Ιανουάριος 1997,
Κόρινθος
• Οκτώβριος 2006,
Αλμυρίδα, Κρήτης
• Οκτώβριος 2008,
Ποταμούλα, Αγρινίου
• Σεπτέμβριος 2009,
Κεντρική Εύβοια
• Φεβρουάριος 2013,
Λεκανοπέδιο Αθηνών
(Πηγή: Diakakis et al. 2012)
Οι περισσότερες εξ αυτών των πλημμυρών συμβαίνουν από τον Οκτώβριο έως τον Ιανουάριο.
3. Σε σχέση με τους θανάτους
Αποτέλεσμα της πλημμύρας εκτός από τις πολυάριθμες ζημιές ήταν 3 θάνατοι. Τα χαρακτηριστικά των περιστατικών δείχνουν ότι τα θύματα έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια προσπάθειας διέλευσης ρεμάτων με αυτοκίνητο.
Ο τύπος αυτός θανάτων είναι τυπικός σε αυτού του τύπου τις πλημμύρες τόσο στην Ελλάδα (Diakakis and Deligiannakis 2013a, 2013b) όσο και στο εξωτερικό (Jonkman and Kelman 2005).
Στον Ελληνικό χώρο από το 1970 και μετά έχουν καταγραφεί 151 θάνατοι από πλημμύρες εκ των οποίων 60 συνέβησαν κατά τη διάρκεια προσπάθειας διέλευσης ρεμάτων με αυτοκίνητο (Εικ. 2).
Από την έρευνα προκύπτει ότι τα τελευταία 20 χρόνια η πλειοψηφία των θανάτων συμβαίνει καθώς χρήστες οχημάτων προσπαθούν να περάσουν υπερχειλισμένους ποταμούς διαμέσου γεφυρών ή άλλων διαβάσεων. Τέτοια παραδείγματα έχουμε:
• Οκτώβριος 2008 στην Ποταμούλα Αγρινίου (2 νεκροί που προσπάθησαν να περάσουν πλημμυρισμένο γεφυράκι με το αυτοκίνητο)
• Σεπτέμβριος 2009 στην κεντρική Εύβοια (1 νεκρός αστυνομικός που προσπάθησε να περάσει πλημμυρισμένο γεφυράκι με το αυτοκίνητο)
• Φεβρουάριος 2013 στο Χαλάνδρι (1 νεκρή νεαρή κοπέλα η οποία παρασύρθηκε από τα πλημμυρικά ύδατα με το αυτοκίνητο και έχασε τη ζωή της)
• 20 Οκτωβρίου 1994, Χαράκι Ρόδου, όπου έχασαν τη ζωή τους 4 άνθρωποι που προσπάθησαν να περάσουν πλημμυρισμένο γεφυράκι με το αυτοκίνητο.
Σχετικά με τα αίτια των θανάτων έχει βρεθεί ότι σε αυτά περιλαμβάνονται:
• Ανεπαρκής σήμανση
• Ανεπαρκής κατασκευή των γεφυρών μικρού μεγέθους στο επαρχιακό δίκτυο οι οποίες πάντα πλημμυρίζουν
• Ανεπαρκής εκπαίδευση
• Η λάθος αντίληψη/αίσθηση ασφάλειας που έχουν οι οδηγοί. Θεωρούν ότι εντός του αυτοκινήτου είναι προστατευμένοι από τη δύναμη των υδάτων. Με βάση αυτή την αντίληψη και τη δυσκολία που έχουν να υπολογίσουν την ακριβή στάθμη ή ταχύτητα των υδάτων, επιλέγουν να διαβούν το εκάστοτε πλημμυρισμένο κομμάτι του οδικού δικτύου με πολλές φορές τραγικά αποτελέσματα.
4. Διαθεσιμότητα στοιχείων
Τα στοιχεία στα οποία θα πρέπει να στηριχθεί η έρευνα είναι:
(α) Στοιχεία από την πλημμυρισμένη περιοχή όπως: (i) διατομές που πλημμύρισαν και το μέγεθός τους, (ii) κατοικίες που πλημμύρισαν, (iii) γεφύρια που πλημμύρισαν, (iv) ύψος υδάτων σε συγκεκριμένες θέσεις που είναι μετρήσιμο, (v) παρουσία φερτών υλικών
(β) Τα μετεωρολογικά στοιχεία στην περιοχή είναι περιορισμένα. Υπάρχει ένας σταθμός που κατέγραψε την βροχόπτωση (ΝΟΑ) στο Αεροδρόμιο της Ρόδου και ένας της ΕΜΥ που λειτούργησε από το 1955 έως το 2004 και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για στατιστική ανάλυση.
5. Τι θα ήταν ενδιαφέρον να καταγραφεί – να ερευνηθεί.
(α) Η συνολική επίπτωση του συστήματος αυτού σε ανθρώπινες ζωές και πλημμυρικά φαινόμενα (human mortality) κατά μήκος της Μεσογείου.
(β) Η υδρολογική αντίδραση των λεκανών της Ρόδου στο φαινόμενο (εκτίμηση απορροής, χρόνος αντίδρασης κλπ).
(γ) Η περιγραφή του φαινομένου σε μια έρευνα τύπου «Post-flash flood investigations» η οποία θα παρουσιάζει όλες τις επιπτώσεις, τα χαρακτηριστικά της πλημμύρας, τα χαρακτηριστικα των υδρ. λεκανών, τα geomorphic effects, μέτρηση διατομών).
